Wat we van een oude monnik kunnen leren

Benedictus wordt in 480 in het stadje Nurcia in het Italiaanse Umbrië als zoon van een edelman geboren. Zijn vader stuurt hem naar Rome om daar een goede opleiding te volgen, maar Benedictus is daar niet gelukkig. Samen met zijn knecht verlaat hij de stad en trekt hij de Apennijnen in. Op zijn tocht ontmoet hij de monnik Romanus die hem vraagt waar hij naar op zoek is. Benedictus weet het niet goed. Mede op Romanus’ advies besluit hij drie jaar in een grot te gaan wonen en het leven van een kluizenaar te leiden. Dat bevalt Benedictus goed. Het zijn de jaren waarin zijn karakter wordt gevormd. Zonder dat hij dit bedoeld heeft, krijgt hij door zijn kluizenaarschap een zekere reputatie. Meerdere keren wordt hij door een kloostergemeenschap uitgenodigd om hun abt (geestelijk leider) te worden, maar volgens de verhalen lukt dat niet. Benedictus is er nog niet aan toe.

Dat wordt anders als Benedictus voor zichzelf begint. In korte tijd sticht hij maar liefst twaalf nieuwe kloosters, en in 530 sticht hij het grote klooster op de Monte Cassino, een heuvel tussen Rome en Napels. In die jaren schrijft hij zijn Regel van Benedictus, een handboek over hoe een kloostergemeenschap moet functioneren. De gemeenschap van de naar hem genoemde Benedictijnen werd één van de belangrijkste monastieke tradities.

Benedictus’ Regel is tot op de dag van vandaag – 1400 jaar later - de meest gebruikte handleiding in kloosters overal ter wereld. Het ritme van de tijd vormt een belangrijk onderdeel: Benedictijnse monniken delen hun dag in drieën. Ze gebruiken acht uur om te slapen, acht uur om te werken en acht uur om te bidden. Juist in deze ‘ijzeren regelmaat’ kun je leren om de tijd waarin je leeft beter te verstaan, was de opvatting van Benedictus. Je brengt op deze manier rust en helderheid in je dagelijks leven, waardoor je beter functioneert. Dat begint met goed slapen. Onze biologische slaapklok staat inderdaad op acht uur. Vervolgens is er acht uur om te werken. Als je acht uur slaapt en acht uur werkt, houd je genoeg tijd over om na te denken over jezelf, over het leven en de stappen die je wilt zetten. In de tijd van Benedictus werden deze uren besteed aan bidden of andere vormen van mediatie of contemplatie.

Bijzonder dat Benedictus in de eerste helft van de 6e eeuw met een dagindeling kwam, terwijl de universele tijdsaanduiding pas in 1582 is ontstaan met de introductie van de kalender door paus Gregorius XIII. Wereldwijd het meest gebruikte kalender om de tijd in te delen. In de zesde eeuw was men nog lang niet zo ver. Natuurlijk was er al veel eerder besef van tijd. Dat besef gaat helemaal terug tot de prehistorie. Toen al gebruikten mensen de stand van maan, zon en sterren om de tijd te meten.
 

De bespiegelingen van Benedictus zijn zowel tijdloos als actueel. Geen wonder dat zijn ‘Regel’ wordt toegepast tot ver buiten de kloostermuren. Feitelijk heeft een groot deel van de wereld dit denken in drie dagdelen overgenomen om het dagelijks leven in te delen. Denk aan de achturige werkdag die op veel plekken in de wereld gemeengoed is geworden. Of hoe je Apple Watch je slaapritme bijhoudt. Maar kijk ook naar tal van moderne time-management-cursussen. Allemaal gaan ze uit van een heldere en routinematige indeling van de dag. Op een of andere manier wist Benedictus een concept van een 24 uur durende dag te bedenken. Een model dat zo krachtig is dat wij in 2024 feitelijk onze dag nog steeds op een natuurlijk manier inrichten in drie delen van ongeveer acht uur.
 

De routine die voortkomt uit de dagindeling van Benedictus is een heel krachtig concept. Zo adviseerde de huisarts van mijn oude moeder onlangs om te leven volgens een ijzeren routine. Daar word je heel oud mee, zei hij. En dat is precies wat mijn moeder wil: heel oud worden. Routine schept duidelijkheid en geeft houvast juist als je niet meer wordt geleid door het ritme van bijvoorbeeld school, werk of een gezinsleven is het belangrijk dat je een routine volgt. Vaak lees of hoor je hoe mensen die van de ene op de andere dag met pensioen gaan, een zee aan tijd ervaren. Dat is enerzijds prettig – je hebt tenslotte alle tijd. Maar het brengt ook onrust. Wat moet je met al die vrije tijd? Benedictus kon zich nauwelijks voorstellen dat een gezond mens niet zou blijven werken. Eén van de belangrijkste adviezen van experts is om bij pensioen of een andere verandering een heldere routine te ontwikkelen. Doorwerken na je pensioen wordt niets voor niets steeds gewoner. Natuurlijk mag de dagindeling best minder dwangmatig dan een verdeling in drie maal acht. Maar ritme en routine bieden rust en zekerheid. En daar gedijen wij als mens heel goed bij.

Het grote verschil tussen de Benedictijnse dagindeling en de moderne tijd betreft de acht uur die Benedictus reserveerde om te bidden. De meeste mensen duiden dit deel van de dag tegenwoordig aan als ‘tijd voor jezelf’. Als we de door Benedictus geadviseerde balans aanhouden, hebben we acht uur per dag tijd om iets te doen waar we zelf beter van worden. Voor de meeste mensen is dat een vorm van ontspanning. Denk aan sport, wandelen, musiceren, een boek lezen, Netflix kijken, Instagrammen enzovoort en zovoort. 

De grote verschuiving zit echter in het feit dat bidden in onze tijd ‘entertainment’ geworden is. De vraag is natuurlijk of we hier veel beter van worden. Zo schrijft psychiater Esther van Fenema dat zij in toenemende mate stress waarneemt bij haar cliënten door het toenemend aantal prikkels dat we op onszelf afvuren. In een paar uur moeten wij net zoveel prikkels verwerken als mensen in de tijd van Benedictus in hun hele leven. Ons brein is hier helemaal niet op gebouwd. De stress die daaruit voorkomt kan zomaar een burn-out tot gevolg hebben. Misschien moeten we toch op zoek naar een serieus alternatief voor bidden om aan de juiste ontspanning te komen. Niet geheel toevallig zijn juist de kloosters vandaag populaire plekken waar allerlei mensen op adem komen en de prikkels buiten de deur te houden. Vrijwel zonder uitzondering ervaren zij hoe het kloosterritme iets met je doet.

Maar het zijn niet alleen de prikkels die tot stress en burn-outs leiden. Misschien veel belangrijker is de sociale norm die we onszelf dag in, dag uit opleggen. We willen voldoen aan het perfecte plaatje. En ook daar spelen sociale media een hoofdrol. Deze media worden met name ingezet om jezelf te positioneren om aan de rest van de wereld te laten zien hoe perfect jouw leven eruitziet. En bijzondere is: we leggen het onszelf op. Willen we dat echt? Want streven naar het perfecte plaatje is ongelofelijk ingewikkeld. Bovendien is 24 uur per dag helemaal niet genoeg om een geweldige medewerker te zijn, een zorgzame vader of moeder en dan ook nog tijd te hebben voor jezelf om bijvoorbeeld te sporten of een boek te lezen. In toenemende mate ervaren mensen extreme schaarste aan tijd. De tijd is als soort voorbijgesneld. We zijn slaaf geworden van onze eigen tijd omdat we onszelf dag in, dag uit een sociale norm op leggen van het perfecte plaatje. Misschien moeten we toch beter naar Benedictus luisteren. En die acht uur bidden werkelijk voor onszelf gebruiken.

Maar ook het economische ecosysteem om ons heen is gebouwd op schaarste. Natuurlijk heeft dit systeem ons veel gebracht. We kunnen er niet zomaar afstand van nemen. Maar het is wellicht wel tijd voor een andere vorm. Een vorm waarin je bijvoorbeeld niet meer zegt dat stilstand achteruitgang betekent. Waarin we niet langer permanent gedreven worden om meer te doen in minder tijd. Of aan het perfecte plaatje te voldoen van groei en vooruitgang.

Nu is er de laatste tijd enorm veel aandacht voor de-growth en vergelijkbare ideeën. Vaak gaat het dan om de strijd tegen klimaatverandering. Maar de-growth zou ook weleens een krachtig concept kunnen zijn om ons zelf meer tijd te gunnen. De-growth in de stijl van Benedictus betekent dat je geen tijd te kort komt. Elke dag heeft acht uur (of een variatie daarop) om te ontspannen, om innerlijke rust te nemen, om te leven in het nu. Makkelijk is dat overigens niet omdat ons hele systeem is ingericht op vooruitgang. We lijken soms een stel junkies die een korte-termijn-winstroes najagen. Deze focus op snelle groei zien we ook bij aandeelhouders. De druk van de kwartaalcijfers is in alle haarvaten van ons systeem doorgedrongen. We nemen de tijd niet om werkelijk waarde te creëren. Slow down, brother!, zong Douwe Bob een paar jaar geleden tijdens de finale van het Eurovisie-songfestival, voordat hij een seconde of tien stilte inbouwde. Hij liet ons beseffen wat tijd is. Misschien is Douwe Bob wel een geestelijke nazaat van Benedictus. Duidelijk is dat het systeem van het najagen van groei en vooruitgang zijn tijd heeft gehad.

Managementgoeroe Michael Porter – bekend van de bestseller Competitive Strategy zag ook dat het anders moet. Zijn constatering is dat de kaders en het correctieve instrumentarium van het kapitalisme niet langer voldoen. Dat werd pijnlijk duidelijk met alle crises waar we doorheen gingen. Denk aan de financiële crisis, de coronacrisis, de klimaatcrisis.  Bedrijven moeten volgens Porter een fundamenteel ander uitgangspunt kiezen. Niet langer de belangen van aandeelhouders moeten voorop staan, maar het maatschappelijke belang in brede zin. Bedrijven moeten waarde creëren door bij te dragen aan het oplossen van de cruciale problemen waarmee onze huidige samenleving worstelt: klimaat, gezondheid, grondstoffen-schaarste, inclusie, scholing. Het sleutelwoord is: shared value creation. Het mes snijdt hier aan twee kanten. Bedrijven varen er wel bij en zullen op lange termijn rendabel opereren. Maar ook de maatschappij wordt er beter van. Makkelijk is het niet, aldus Porter. Bedrijven moeten tijd krijgen om zich op lange termijn te bewijzen. En de vraag is of ze dat krijgen van de aandeelhouders. Ook hier zie je hoe waardevol de factor tijd is. We moeten bedrijven de tijd geven om te veranderen en om maatschappelijke waarde op te bouwen.

Benedictus zag heel scherp hoe tijd letterlijk onschatbare waarde heeft. Tijd is iets en niets tegelijkertijd. Op het moment dat je tijd waarneemt is de tijd alweer voorbij. Je kunt haar niet vastpakken of bewaren. De tijd schrijdt altijd voort. We kunnen de tijd in die zin niet naar onze handzetten. Het omgekeerde is echter ook waar. Je kunt de tijd nemen voor iets. Je kunt de tijd in je voordeel laten werken. Ergens tijd voor maken, kan veel voldoening geven. Het bied je de ruimte en aandacht om iets echt goed te doen. Ook weten we dat sommige zaken moeten rijpen in de tijd. Het heeft tijd nodig, zeggen we dan. Dat geldt voor de oogst, de natuur maar bijvoorbeeld ook voor een goed idee. De tijd voegt waarde toe aan productieprocessen zonder dat het ons iets kost. Dat is de diepere betekenis van de uitspraak: tijd is geld.

Zowel in ons professionele leven als in het privéleven moeten we meer tijd nemen. Zoveel is duidelijk. Dat klinkt eenvoudig, maar hoe doe je dat? Door te beginnen bij jezelf. Esther van Fenema komt met een variatie op de Regel van Benedictus. Zij noemt het de mentale schijf van vijf. Daarmee duidt ze vijf manieren aan waardoor we meer rust zullen ervaren. Meer bewegen, voldoende rust plannen, matig je telefoongebruik, investeer in sociale contacten en durf over je problemen te praten. Die passen prachtig in het mediatieve deel van de Benedictijnse dag, maar deze tijd is net zo relevant als slaaptijd en werktijd. Ora et labora, bid en werk - is het Benedictijnse motto (een oproep om te slapen vond Benedictus blijkbaar niet nodig). Iets moderner gezegd: of je nu werkt of ontspant, neem vooral je tijd. Dat is geen gebod maar eerder een levenskunst.