Iedere leidinggevende verdient een eigen nar

Het Bijbelse Babylon was één van de machtigste rijken die de wereld ooit gekend heeft. Eens regeerde daar een koning die zelfs voor Babylonische begrippen opvallend ambitieus was. Deze koning werd door zijn onderdanen als een god vereerd en was steeds meer in zichzelf gaan geloven. Maar op een nacht werd hij gekweld door een droom. Hij zag een enorme boom die zich uitstrekte over de hele wereld. De boom zag er fantastisch uit en bood beschutting aan tal van dieren. Toen verscheen er een engel die met luide stem riep: ‘hak deze boom om! Maar laat de wortelstronk in de aarde staan.’

De koning wilde weten wat deze droom betekende. Maar geen van de magiërs uit de hofhouding kon – of durfde – de droom uit te leggen. Daniël, een joodse balling die aan het Babylonische hof carrière had gemaakt, wel. ‘O koning’, sprak hij, ‘die boom, dat bent u zelf natuurlijk. Die boom symboliseert dat u op het toppunt van uw roem staat. Maar in de hemel is besloten dat u zult worden omgehakt. Alleen uw stronk zal blijven staan. Dat betekent: u verliest uw macht maar behoudt uw leven. U zult uw menselijke waardigheid verliezen en een dier worden. Maar er is nog hoop, koning. Erken dat u, als de belangrijkste man ter wereld, deze macht van God hebt ontvangen. U bent een belangrijk mens maar niet méér dan dat. Dat kunt u praktisch laten zien door andere mensen als gelijkwaardig aan u te behandelen. Wees vrijgevig voor de armen en maak het onrecht goed.’

Een tijdje later keek de koning uit over zijn hoofdstad Babel en riep: ‘zonder mij had deze stad er niet zo bij gelegen’. Opeens gebeurde het. De koning verloor ter plekke zijn verstand. Er was geen gesprek meer mee te voeren. Hij leefde en sliep buiten in het veld en at gras zoals de koeien. Zijn nagels waren op den duur langer dan die van een adelaar. Na zeven jaar kreeg de koning-die-een-beest-geworden-was zijn verstand terug, even plotseling als het hem had verlaten. Hij dankte de hemel en zwoer dat hij nu had geleerd dat zélfs hij was onderworpen aan God. Hij werd weer toerekeningsvatbaar verklaard. Hij was veranderd besefte dat hij misschien wel koning, maar vooral meer mens was geworden en niet belangrijker was dan de mensen om hem heen. Juist dat maakte zijn koningschap nog succesvoller.

Dit Bijbelverhaal is duizenden jaren oud. Toch heeft het aan zeggingskracht niets verloren. ‘Als je me die vraag nog één keer stelt, geef ik je een rode kaart!' zei Mart Smeets tegen zijn interviewer Coen Verbraak. En hij keek hem daarbij uiterst dreigend aan. Verbraak was er even stil van. Hij interviewde Smeets voor zijn documentaire Buiten Beeld waarin hij sprak met mensen uit de televisiewereld. Aanleiding was het rapport-Van Rijn, over grensoverschrijdend gedrag bij de Publieke Omroep. Verbraak vroeg wat Smeets daar in zijn lange carrière bij de televisie van had gezien en gemerkt. ‘Niets',  zei hij met overtuiging. Een reeds bekend voorval waarbij nieuwslezer Aïcha Marghadi door Smeets tegenover de voltallige redactie van NOS Sport voor schut werd gezet, kon Smeets zich niet herinneren. ‘Ik ken die vrouw niet’, zei hij. ‘Hoe durf je me er eigenlijk naar te vragen?’

Het fragment ging viral. Het werd in minder dan een dag anderhalf miljoen keer bekeken.  Columnisten buitelden over elkaar heen om uitdrukking te geven aan hun verbijstering. Wat een hooghartige arrogantie, was de stelling van menigeen. ‘Het maakt zichtbaar hoe deze man in zijn leven gewend is vernedering als straf uit te delen’ - schreef de nieuwssite RTL. Het leek er inderdaad op dat Mart Smeets geen enkele notie had van zijn eigen gedrag. Het ontbrak hem aan zelfreflectie. Had hij altijd alles goed gedaan? Volgens Smeets wel, zeker als het vrouwen aanging. ‘Die behandel ik altijd zeer hoffelijk’ was zijn stelling.  Had hij ooit gereflecteerd op zijn eigen gedrag, vroeg Verbraak hem. Helemaal niet nodig, vond Smeets. En Smeets is lang niet de enige. 

Nu kunnen we natuurlijk de schuld bij Smeets leggen. En met hem bij een aantal andere bekende Nederlanders als Matthijs van Nieuwkerk of Tom Egbers. Maar het lijkt een probleem van de hele beroepsgroep, waardoor sommige tv-makers hun beroep niet meer uitvoeren. Neem het voorbeeld van journalist Janine Abbring. Zij werkte voor De Jakhalzen van de DWDD en had op een bepaald moment een hoogoplopend meningsverschil met de eind- en hoofdredacteur. Die presteerde het om de deur voor haar neus dicht te gooien om vervolgens een mail naar de hele redactie te sturen wat een stuk journalistiek onbenul Abbring was.  Zij was zo sterk om het niet te pikken en zelf ontslag te nemen.

Maar hoeveel mensen kunnen of durven dat te doen? Vaak zitten ze vast in hun baan om tal van persoonlijke redenen en besluiten ze om er niets van te zeggen. Het wordt in de doofpot gestopt of gehouden. Recent nog besloot Gerard Timmer, directeur van de NOS op te stappen omdat hij beticht werd van het stilhouden van het wangedrag van Matthijs van Nieuwkerk. Het leek gebruikelijk om wangedrag te tolereren ten gunste van de kijkcijfers. Ook al moest dat ten koste gaan van mensen, meestal vrouwen. Leiders worden in zo’n systeem niet meer gecorrigeerd. Net als rond de koning van Babylon. Natuurlijk komt dit niet alleen in de televisiewereld voor. Het gebeurt overal. Bij bedrijven en overheden, binnen NGO’s, in de sport, op scholen en universiteiten. Heb je zelf ooit afgevraagd hoe dit in de marketing- en reclamewereld zit?

Macht corrumpeert in alle sectoren van de maatschappij. Denk maar eens aan de grote techbedrijven. Zo maakte Apple jarenlang misbruik van haar machtspositie door de aansluitingen van hun apparaten zo te maken dat alleen kabeltjes van Apple voldeden. Waar ze vervolgens een idioot hoge prijs voor vroegen. Gelukkig heeft de EU daar een einde aan gemaakt. Maar er zijn veel meer voorbeelden. Hoe vaak zijn Google en Facebook wel niet beticht van machtsmisbruik. Het bijzondere is echter dat wangedrag van bedrijven veel vaker door de vingers wordt gezien. Maar ook grote merken zoals ING, Shell en KLM trekken zich bitter weinig aan van hun omgeving. Zo besloot Shell geheel tegen de maatschappelijke trend in haar investeringen in olie en gas te intensiveren. Onbegrijpelijk, zou je zeggen in deze tijd. Toch gebeurt het. Maar besluiten wij daarom om maar niet meer bij Shell te tanken? Met vliegen is het niet anders. Macht corrumpeert, maar ook wij kijkers en kopers hebben vaak een flinke klont boter op ons hoofd.

Jezelf kennen is een vast onderdeel in de retoriek van de oude Griekse filosofen. Zo prijkte de tekst ‘gnothie seauton’ ofwel ‘ken uzelve’ boven de Griekse tempel van Apollo, daar waar de Grieken het orakel van Delphi raadpleegden. Maar ook de bekende filosoof Socrates was overtuigd van het idee dat het leven start bij intensief zelfonderzoek. De Griekse filosofen zagen al zeer scherp dat de mens het risico loopt zichzelf te groot te maken. Dat zelfvertrouwen zomaar overloopt in arrogantie. En soms tot het idee leidt dat je boven de partijen staat en tot het rijk van de goden hoort. Maar ook dat er omgekeerd altijd mensen zijn die te bescheiden zijn en niet zichtbaar durven te maken hoe de macht corrumpeert. En daarmee onbedoeld het machtsmisbruik versterken. 

Zelfreflectie geeft zicht op wie je bent, op je identiteit maar ook op je positie en de context waarin je beweegt. Het klassieke Griekse schema van ‘te groot of te klein’ is nog steeds behulpzaam. In de televisiewereld bijvoorbeeld lopen presentatoren meer risico om zichzelf te groot te maken en medewerkers zichzelf te klein te maken. Het mooie aan het verhaal van de koning van Babylon is dat er een dubbele dynamiek in zit: de koning waant zich eerst groot, misschien wel een god, maar wordt daarna een beest. Zo komt hij tot inzicht en weet hij het juiste midden te vinden. Hij is dan wel koning, maar is en blijft een mens. Hij dankt God en wordt een betere vorst. De portee van dit verhaal is dat de koning (wel gedwongen) is gegroeid in zelfreflectie. De vraag is wie er ingrijpt in onze seculiere tijd, nu er geen god meer is.

U kent ongetwijfeld het merk Popla. Dit van oorsprong Nederlandse merk toiletpapier werd beroemd met de slogan ‘Koning, keizer, admiraal, Popla kennen ze allemaal’. Want poepen moeten ze tenslotte allemaal, zongen kinderen. Daar hintte Popla natuurlijk ook op. Het is precies wat we ons maar moeilijk kunnen voorstellen: dat mensen als koning Willem-Alexander, Taylor Swift of paus Franciscus net als wij, dagelijks op de wc zitten. De koning van Babylon zou het misschien glashard ontkennen. Dat is nou het Popla-principe vertelde een leermeester me ooit toen ik nog studeerde. Om dat ánderen je als meer dan een mens beschouwen, ga je er zelf in geloven. En dat zou je nou net niet moeten doen.

Als je door anderen op een voetstuk wordt gezet, voelt dat misschien prettig. Maar een advies: denk dan ook eens het Popla-principe. De koning van Babylon was gaan geloven dat hij van een andere orde was, omdat mensen hem voortdurend zo aankeken en behandelden. Hij voelde zich boven alles en iedereen verheven. Net als Smeets en van Nieuwkerk. Juist dat heeft heel vaak grote gevolgen voor de mensen om hen heen. Eigenlijk zou er een bordje moeten hangen op de deur van elke kleedkamer, elke boardroom en elke troonzaal een bordje moeten hangen met de naam van dit bekende wc-papier.

In het verhaal waarmee we begonnen is het de koning van Babylon die tot een dieper inzicht komt in zijn zeven jaren als beest. Als hij weer bij zinnen komt, is hij onverminderd ambitieus. Maar nu heeft hij oog voor de mens en begrijpt hij dat hij niet beter is dan anderen. Zijn ambitie is niet groter maar juister. Het echte geheim van zelfkennis is dat je vooral minder aan jezelf moet denken, schreef de Britse schrijver C.S. Lewis ooit. In deze tijd worden we niet gecorrigeerd door een almachtige god, dus moeten we die verantwoordelijkheid bij onszelf zoeken. Middeleeuwse koningen deden dat door een nar aan te stellen wiens opdracht het was om op gezette tijden de koning aan zijn sterfelijkheid en dus menselijkheid te herinneren. Misschien een mooi advies voor alle leiders in het bedrijfsleven en publieke organisaties.