Gebruik je moreel kompas

Het is het heetst van de dag  als koning Achab van Israël zich terugtrekt voor zijn middagdutje. Slapen kan hij echter niet. Hij zit vol frustratie. Jarenlang heeft hij gewerkt aan de bouw van zijn paleis. Rondom ligt een schitterende tuin met alles erop en eraan. Alleen een wijngaard ontbreekt nog. Maar voordat een wijngaard een beetje oogst geeft, ben je jaren verder. Dat duurt Achab veel te lang. Dus komt het prachtig uit dat Achabs buurman, Nabot, over de beste wijngaard van de streek beschikt. Driemaal doet de koning een bod op zijn wijngaard. De derde keer is zijn bod astronomisch. Maar Nabot zegt nee. ‘Hoe graag ik ook iets voor u doe, mijnheer de koning, deze wijngaard kan ik niet verkopen. Het is feitelijk niet mijn bezit. Het zweet van mijn voorvaderen zit in deze bodem en het is de toekomst van mijn kinderen. Ik voel me slechts beheerder.’

Uiteindelijk bedenkt Koningin Izebel, de vrouw van koning Achab een opzetje om Nabot in de val te lokken. Ze zorgt ervoor dat hij vals wordt beschuldigd en Nabot sterft door steniging. Daarmee valt de wijngaard bij wet in handen van Koning Achab. Eindelijk heeft Achab zijn wijngaard. Maar hij voelt zich er helemaal niet goed bij. Hij kan niet van de wijngaard genieten en de wijn smaakt hem niet. Alsof hij kan horen wat de wind fluistert die door de wijnranken ruist: ‘Israëls koning zal spoedig het lot van Nabot ondergaan.’

Het verhaal van koning Achab vertelt meerdere verhalen, waarvan het belangrijkste verhaal toch is dat iets wat je onrechtmatig krijgt of liever gezegd jezelf toe-eigent, je uiteindelijk niets zal brengen. Onwillekeurig moesten wij denken aan Mark Zuckerberg die zich voor het Amerikaanse congres moest verdedigen tegen zijn vermeende stelselmatige schending van privacy en over de datalek naar Cambrigde Analytica. Facebook wist al twee jaar lang van het misbruik, maar deed er helemaal niets aan. Sterker nog, Facebook praatte de gang van zaken aanvankelijk goed door te zeggen dat alle 87 miljoen gebruikers toestemming hadden gegeven voor het gebruik van hun data. Terwijl dit evident in tegenspraak was met de eigen voorwaarden van Facebook. En dit was niet de eerste keer dat Zuckerberg werd betrapt op liegen en bedriegen. Helder is dat het morele kompas van Zuckerberg net als bij koning Achab nogal eens hapert.   

Twee jaar later verscheen Zuckerberg opnieuw voor het Amerikaanse congres. Nu werd zijn onderneming beschuldigd van machtsmisbruik jegens concurrenten. Door de omvang van Facebook vertoonde de onderneming monopolistische trekjes en zou het bedrijf op een onrechtmatige manier concurrenten uit de markt drukken. Overigens moesten ook Jeff Bezos van Amazon, Tim Cook van Apple en Sundar Pichai van Google voor het congres verschijnen. Allemaal voor vermeend machtsmisbruik.

Apple, Amazon, Facebook en Google zijn zo groot en machtig geworden dat ze nationale overheden overvleugelen. En de machtspositie als supranationaal instituut lijkt hen ertoe te bewegen om zich nog maar weinig aan te trekken van nationale overheden en de regels die ze uitvaardigen. De heren kenden hun dossiers en wisten met hun kennisvoorsprong de zaak naar hun hand te zetten, maar fraai zag het er niet uit. Alle vier gaven aan dat zij prima konden leven met meer overheidsregulering. Maar zelf wilden ze geen verantwoordelijkheid nemen en ze hadden geen enkele moeite met de verontwaardiging die zij opriepen in politiek en maatschappij. Want zij belichaamden The American Dream.

Technisch gezien hebben de heren natuurlijk  gelijk. De hele wereld maakt gretig gebruik van Google,  Apple en Meta. De bedrijven voorzien in een heel belangrijke behoefte. Maar moreel ligt het natuurlijk anders. Als je in de behoefte voorziet van de markt, betekent dat nog niet dat je de regels aan je laars kan lappen. En dat je stelselmatig concurrenten uit de markt mag drukken, medewerkers mag uitbuiten  of mensen onder valse voorwendselen data mag aftroggelen. De big tech, maar vele bedrijven met hen, ook in Nederland, storen zich aan god noch gebod, om het maar eens Bijbels uit te drukken. Natuurlijk is hun aanpak niet zo bruut als de aanpak van koningin Izebel - ze stenigen hun klanten of concurrenten niet  dood - maar de principes van macht en machtsmisbruik zijn vergelijkbaar. Veel zakelijk leiders vinden misschien wel dat ze stiekem boven de wet staan. Net als Achab en Izebel. 

Een moreel kompas is geen vanzelfsprekendheid. Kijk eens naar ons voormalig Nederlands trots, Shell. Er was zelfs een gerechtelijke uitspraak nodig om Shell te dwingen te gaan handelen in overeenstemming met het klimaatakkoord van Parijs. Het mooie van Bijbelse verhalen is dat mensen nooit worden gedemoniseerd. Achab wist wel wat goed en kwaad was. Hij handelde er helaas niet naar. En zo is het bij Shell ook. En natuurlijk begrijpen wij heel goed dat het ingewikkeld is om een bedrijf als Shell te veranderen. Het handelen van zo’n groot bedrijf zit vast in de complexiteit van systemen en protocollen. Niet in de laatste plaats veroorzaakt door overheidsregels en afspraken. Maar dat betekent niet dat je niet kunt proberen je moreel kompas het werk te laten doen. En te onderzoeken wat je wél kunt doen om - zoals in het geval van Shell - te werken aan een beter klimaat. 

Wat had koning Achab van zijn gedrag kunnen weerhouden? Het antwoord op die vraag is verrassend eenvoudig. Als de koning en zijn vrouw de buurman als medemens waren blijven zien, waren ze nooit tot hun daad gekomen. 

‘Medemenselijkheid’ is ook de term die hoogleraar Ethiek, Organisatie en Samenleving, Harry Hummels bepleit. Het gaat hem om een aanpak waarin ondernemingen gericht zijn op de behoeften, belangen, inzichten, verwachtingen, enzovoorts, van de ander. Medemenselijkheid gaat niet over de verwerkelijking van het door het individu nagestreefde welbevinden.. Medemenselijk ondernemen vraagt om een duidelijke wil bij de leiding om de ander als mens te zien en verantwoordelijkheid te nemen voor een betere samenleving. En een betere wereld.

Gelukkig zien we de afgelopen jaren een opvallende kentering. Er lijkt een nieuwe wind te waaien in de C-suites van grote bedrijven. In het huidige maatschappelijke Umfeld wordt van bedrijven en organisaties verwacht dat ze actief bijdragen aan het oplossen van complexe maatschappelijke uitdagingen zoals klimaatverandering, sociale ongelijkheid en de afname van onze biodiversiteit. Bedrijven kiezen meer en meer voor een breed welvaartsbegrip, waarbij winstmaximalisatie samengaat met maatschappelijke doelen. Steeds meer bestuurders zien dat en willen hun moreel kompas laten spreken.  

Een mooi voorbeeld hiervan is het oer-Hollandse merk Hak. De meesten van ons kennen dit merk waarschijnlijk van de glazen potjes in de kelder van oma. Maar het merk Hak is weer helemaal van nu. Natuurlijk omdat plantaardig eten steeds meer de norm wordt. Groenten is tenslotte de kern van wat Hak biedt. Maar vooral omdat de groenteproducent haar nek uitsteekt  met focus op duurzaamheid. Hak heeft besloten om vanaf 2027 alleen nog maar biologisch geteelde groenten en peulvruchten uit Nederland in de markt te zetten en kiest er daarmee voor om veel harder te gaan dan de Nederlandse overheid voorschrijft. Dat is hard nodig volgens Hak omdat vandaag de dag nog maar 3 procent van onze voeding biologisch is. Dat maakt biologisch eten veel te niche. Hak wil dit volume in rap tempo verbreden. Geen gemakkelijke opgave voor de telers geeft Hak toe. Maar, zo zegt de groenteproducent: ‘wij kunnen ze veel zekerheid bieden in de vorm van langjarige contracten.’ Hoe mooi zou het zijn als Albert Heijn in haar strategie van ‘Beter Eten’ ook zo’n spraakmakende ambitie zou neerleggen. Dan zou de markt in rap tempo verduurzamen. 

Nabot is een inspirerende figuur. Op een existentieel niveau beschouwt hij zichzelf niet als grootgrondbezitter. En zijn doel is zeker geen winstmaximalisatie. Het is zijn purpose om het land goed te beheren en goed over te dragen aan de volgende generatie. Deze purpose  geeft richting aan zijn dagelijks handelen tot de dood erop volgt. Met het denken in een purpose komt handelen volgens een moreel kompas dichterbij. Een hoger doel waarin het bestaansrecht van de onderneming wordt geduid in maatschappelijke termen. Of beter gezegd, met de ontwikkeling naar purpose-denken zien we dat winstmaximalisatie een middel wordt om het hogere maatschappelijke doel te realiseren. Hak is daarvan een prachtig voorbeeld.

De essentie van een purpose is voorstellingsvermogen. Je moet je als organisatie kunnen voorstellen hoe jouw ideale wereld er uit ziet. En wat jouw rol daarin is. Zo stelde journalist Teun van de Keuken zich voor hoe een cacaoketen zonder slavenarbeid er uit zou zien. En wat daarvoor nodig was. Dat was meer dan er over schrijven of berichten. Daarom startte hij een onderneming. Tony Chocolonely is momenteel een van de grootste chocolade-merken van Nederland en mentaal marktleider.

Het mooie aan de mens is dat wij onszelf een voorstelling kunnen maken van de ideale wereld. Van een droom. En juist de kracht van het voorstellingsvermogen blijkt een belangrijke sleutel naar ons gedrag. Hoogleraar ontwikkelingspsycholoog Reinout Wiers schreef er een prachtige verhandeling over in de Groene Amsterdammer. Wiers houdt zich in de dagelijkse praktijk bezig met verslavingszorg en probeert cliënten uit de verslaving te halen. Zijn ervaring is dat als mensen zichzelf een ideaalbeeld kunnen voorstellen zonder verdovende middelen, een begin kunnen maken om daarna te leven. Ofwel, het voorstellingsvermogen heeft een enorm positief effect op gedrag. 

Nu is niet iedereen gezegend met het voorstellingsvermogen van Teun van de Keuken. Maar je kunt dit proces van voorstellingsvermogen in de praktijk tot leven brengen via de systematiek van de Koningsvraag. Een eenvoudige aanpak die bedrijven en organisaties helpt hun purpose te vinden. Ook wel de why genoemd.  De inspiratie hiervoor was een anekdote van de succesvolle volleybalcoach Joop Alberda. In een radio-interview vertelde hij dat hij met zijn team aan de slag gaat door zich voor te stellen dat ze Olympisch kampioen worden en te brainstormen over wat ze de dag erna aan de koning zouden vertellen. Een heel mooie en scherpe gedachte omdat je zo feilloos de purpose van een bedrijf of organisatie blootlegt. En vaak in gewone mensentaal. 

Nabot zou de koningsvraag denk ik zo beantwoorden: ‘Ik wil graag een prachtige wijngaard doorgeven aan mijn kinderen met het oog op de toekomst.’  Precies zoals hij handelde. Maar stel je eens voor dat de medewerkers van Shell de Koningsvraag zouden moeten beantwoorden. Wat zouden die dan willen vertellen? Ik denk niet dat ze willen vertellen dat Shell er alles aan doet om zijn verantwoordelijkheid te ontlopen. Ik denk dat ze een verhaal willen vertellen over schone energie, waarmee Shell de wereld door de energietransitie heen helpt. Net als dat Koning Achab nooit zal willen vertellen dat hij de wijngaard heeft verkregen omdat zijn vrouw ervoor gezorgd heeft dat Nabot gestenigd werd zodat de Koning de wijngaard in bezit kreeg. Dan heeft Hak een veel sterker antwoord op de Koningsvraag. De koningsvraag is een krachtig mechanisme om jezelf een spiegel voor te houden. Of zo je wil, inzicht te krijgen in je eigen morele kompas. En vooral om je voorstellingsvermogen te prikkelen om te komen tot een nieuw handelingsperspectief.  Zo simpel kan het soms zijn. 

Het verhaal van Koning Achab is een mooi verhaal dat ons kan inspireren tot het goede. Ook jij. Ieder mens bezit het voorstellingsvermogen om het goede te doen voor de wereld. En richting te geven aan je moreel kompas. Waar wacht je nog op?