Heb het lef om dingen radicaal anders te doen

Een carrièremaker was hij, Saulus van Tarsus. Zijn geboortestad in wat nu de Turkse zuidkust is, was in de 1ste eeuw een invloedrijke handelsstad. Niet elke nieuwgeboren inwoner van Tarsus kreeg de status van Romeins burger. Saulus wel en hij was daar reuzetrots op.  Net als op zijn godsdienstige – joodse – opvoeding. Een monotheïstische religie met een niet af te beelden God vond hij ver verheven boven alle goden van de Grieken en Romeinen. Hij voelde dat hij de waarheid in pacht had. Saulus studeerde in Jeruzalem, waar de schriftgeleerden al snel onder de indruk waren van deze scherpzinnige jongeman. Ze gaven hem steeds meer verantwoordelijkheden. 

Er waren mensen die beweerden dat de God van Israël als mens was verschenen, in ene Jezus uit Nazareth. Die Jezus was gekruisigd maar zou daarna uit de dood zijn teruggekeerd. Dat moest dan het bewijs zijn van een god. Razend werd Saulus om deze praatjes van een nieuw soort sekte. Maar er waren nogal wat joden die zich door de nieuwe religieuze groepering lieten beïnvloeden, zelfs in de tempel van Jeruzalem. Godslasterlijk. Als inquisiteur maakte hij er werk van om christenen te vervolgen en te doden. Toen Saulus hoorde dat er christenen in de Syrische hoofdstad Damascus waren opgedoken, reisde hij er met een escorte heen om deze christenen op te pakken. Maar onderweg gebeurde er iets heftigs. De bliksem sloeg vlak naast hem in en Saulus viel op de grond. Toen hoorde hij een donderende stem tegen hem zeggen: ‘Saulus, waarom zit jij achter mij aan?’ ‘Wie bent u?’ – kon hij nog net uitbrengen. ‘Ik ben Jezus’, sprak de stem.

Saulus was na dit incident met blindheid geslagen. Als een kwetsbare man moest hij Damascus binnengeleid worden. Weken kon hij niet zien en in die tijd dacht hij veel na. Een oude man die christen was geworden, zocht hem op en voerde een diep gesprek met hem. Wat er innerlijk gebeurd is, zullen we nooit weten. Maar Saulus besloot om het roer om te gooien. Hij zag het licht, zoals hij later zelf zou zeggen. Hij werd christen. En bij een wedergeboorte hoort een nieuwe naam. Saulus heette voortaan Paulus. Hij werd een toegewijd volger van Jezus en schreef teksten die tot de meest invloedrijke uit de westerse geschiedenis behoren. Het verhaal van Paulus is een mooi bewijs dat je geest kan draaien. Dat je in sommige opzichten moet sterven, althans een deel van je, om op een andere manier tot leven te komen. 

Nu gaat het ons in dit stuk niet zozeer om het ontdekken van God, maar om de bekering zelf. Het licht zien. Het licht zien is een uitdrukking die we ook nu nog gebruiken voor een plotse transformatie of een radicaal nieuw inzicht. De oerbetekenis van bekering is dan ook niet ‘tot geloof komen’, maar ‘ergens 180 graden anders over gaan denken’. En dat is precies wat we in deze tijd heel hard nodig hebben. Er is een radicale transformatie nodig om de maatschappelijke agenda, waar we met z’n allen voor staan, actief een plek te geven in ons dagelijkse bestaan. Natuurlijk kan dit in stapjes van gedragsverandering. En dat zal ook voor de meesten van ons de weg zijn. Maar het helpt natuurlijk als er ook mensen zijn die het licht zien, besluiten tot een radicale transformatie en voorgaan in een noodzakelijke maatschappelijke verandering.

Misschien is de gewaarwording van Paulus het best te omschrijven als een aha-erlebnis. Een ingeving, een inzicht dat ineens heel helder richting geeft aan je plannen, je leven of je toekomst. Je begrijpt ineens hoe iets in elkaar zit. Dat is ook de sensatie die de wetenschapper voelt als hij ineens een nieuwe waarheid ontdekt. Zo ken je vast het verhaal van de natuurkundige Archimedes, die het licht zag toen hij een bad nam. Ineens ontdekte hij dat de opwaartse kracht van water net zo sterk was als het gewicht van het water dat hij met zijn lichaam verplaatste. Hij was zo opgewonden over zijn inzicht dat hij naakt de straat op rende en riep: Eureka! Het Griekse woord voor ‘ik heb het gevonden’. Hij zag het licht. Hier is sprake van een iconisch voorbeeld van een creatieve of intellectuele doorbraak. De kracht ervan is dat je door het inzicht ineens anders naar de wereld kijkt. Het bijzondere van dit voorbeeld is dat het inzicht hier raakt aan creativiteit. Creativiteit is misschien wel de belangrijkste motor van verandering. Wetenschap ontwikkelt zich door creativiteit. Door sprankelende nieuwe hypothesen te ontwikkelen om tot heel nieuwe inzichten te komen.

Nog een bekeringsverhaal vinden we in het Oude Testament: het verhaal van de profeet Jona. Jona werd door God naar de grote stad Ninevé gestuurd om de inwoners te bekeren. Jona had er eerst niet veel zin in. Hij ging uiteindelijk toch naar Ninevé en hij hield de kortste preek uit de geschiedenis: ‘De slechtheid van jullie stad is God ter ore gekomen. Nog veertig dagen en hij keert jullie stad om. Een aardbeving is er niets bij.’ Jona verwachtte dat deze boodschap hem op een gevangenisstraf zou komen te staan, of erger. Maar dat gebeurde niet. De koning van Ninevé schrok hevig en liet een verklaring uitgaan: ‘We moeten boete doen en ons bekeren.’ De rampspoed die Jona schetste gaf urgentie aan de boodschap. Dat alleen al hielp de mensen zich te bekeren. Rampspoed als aanjager van verandering is een krachtig mechanisme dat we allemaal herkennen.

Dit apocalyptische gevoel leeft sterk anno nu. Zo leidde de inval van Rusland in Oekraïne tot een ware explosie van de gas- en stroomprijs. Veel Nederlanders voelden de crisis direct in hun portemonnee. En in één beweging werd het de Nederlanders duidelijk wat afhankelijkheid betekent. De oorlog bleek niet alleen een belangrijke motor achter de vermindering van ons energieverbruik,  het bleek vooral ook een aanjager van de energietransitie. Massaal willen mensen overstappen naar duurzame bronnen van energie. Het gaat zelfs zo hard dat de elektriciteitsnetten het niet lijken aan te kunnen. Een prachtig voorbeeld hoe urgentie mensen helpt het licht te zien is het verhaal van Volkskrant-journalist Fokke Obbema. De inleiding van zijn boek grijpt je naar de keel. ‘Vorig jaar ging ik plotseling even dood. Om precies te zijn was het op zaterdag 1 april om een uur of één ‘s nachts ..(...)... plots houdt mijn hart er mee op. En daarmee ook mijn ademhaling’. Het zijn uiteindelijk brandweermannen die het hart van Fokke weer aan de gang kregen. En hoewel hij zich niets herinnert van de bijna-doodervaring, zette deze gebeurtenis zijn leven op zijn kop. Hij ging op zoek naar de reden waarom hem dit gebeurde. Een verklaring kwam er niet. Teruggaan naar zijn oude leven was geen optie meer. Het bracht Fokke tot een nieuwe invulling van zijn journalistieke leven. Hij publiceerde twee prachtige boeken met interviews over de zin en de zinvolheid van het leven. Obbema zag door een bijna-dood-ervaring het licht. En wilde mensen inspireren met zijn nieuwe inzichten over het leven.

Een heel andere vorm van het licht zien is tot inkeer komen. Zo nam voormalige topman van Google, Mo Gwadat, ontslag bij de experimentele divisie Google X omdat hij vond dat Google werkt aan een toekomst waarin machines de macht overnemen van mensen. Een milde dystopie noemde hij het. De kans is volgens Gwadat aanwezig dat de mensheid moordzuchtige robots op zijn dak krijgt. Recentelijk riepen ook andere grootheden uit de techwereld en wetenschap zoals Tesla-oprichter Elon Musk, Apple-genius Steve Wozniak en de filosoof Yuval Noah Harari het bedrijf Open AI, bekend van ChatGPT, op om een pauze in te lassen in de doorontwikkeling van ChatGPT omdat er een enorm gebrek is aan vangrails zodat de kans zeer groot is dat de hele maatschappij ontwricht raakt. 

Bekering wordt vaak ingegeven door een signaal van buiten. Iets wat je overkomt. Soms door een alledaags voorval of door een nare gebeurtenis. Maar als we op zoek zijn naar een radicale transformatie zouden we misschien op zoek kunnen naar een aanpak om onszelf te bekeren. Zo introduceerde Jean-Marie Dru van het grootste reclamenetwerk ter wereld, TBWA, het begrip creative disruption. Dru introduceerde het als een positief concept om bedrijven te helpen nieuwe, onverwachte wegen te vinden om succesvol te zijn. Om organisaties nieuwe inzichten te geven om daarmee conventies te doorbreken en radicale verandering te bewerkstelligen.

Creatieve disruptie stuurt aan op nieuwe oplossingen. De kern ervan is letterlijk de wereld op zijn kop zetten; mensen rücksichtslos uit hun routines halen en tot nieuwe gedachten en gedrag brengen. Een praktisch instrument om mensen bewust tot nieuwe inzichten, tot inkeer of bekering te brengen. Altijd met het oog op een betere toekomst.

Een van de treffendste voorbeelden van een bewuste disruptie is de reclamefilm Think Different van Apple. Iedereen kent wel deze film waarin we grote denkers, kunstenaars en uitvinders, zoals bijvoorbeeld Mahatma Gandhi, Martin Luther King, Charlie Chaplin en Albert Einstein zien die door hun tomeloze geloof in hun doel, hun oneindige energie en met name hun creativiteit van denken de heersende norm tarten en breken om de wereld verder te brengen. Think different is een lofzang op het anders denken dat zo representatief werd voor het merk Apple. Jobs begreep dat als je wil dat het leven beter wordt, je het lef moet hebben om dingen radicaal anders te doen.

Naast Jobs zijn er natuurlijk talloze voorbeelden van mensen en leiders die zich niet neer wensten te leggen bij de bestaande conventies. Denk aan Stelios Hajilaonnou van EasyJet of Teun van de Keuken van Tony Chocolonely. Een minder bekende disruptieve denker en doener is chef Emile van der Staak, die met De Nieuwe Winkel in Nijmegen een heel nieuw restaurant-concept ontwikkelde. Mochten we nog denken dat er vlees of vis nodig is om lekkere gerechten te bereiden, dan laat Emile zien dat dit niet nodig is. Hij kiest radicaal voor botanische gastronomie op basis van ingrediënten uit voedselbossen, ommuurde tuinen of natuurakkers uit de buurt. En kookt daarmee de lekkerste gerechten. Wie het levensverhaal van Emile leest, ziet dat de besluiten die hij nam niet van de een op de andere dag tot stand kwamen. In die zin zag hij het licht in stapjes. Maar er was toch een belangrijk onomkeerbaar moment. Dat was toen hij op een regenachtige dag Wouter van Eck ontmoette. Van Eck was bezig om een voedselbos aan te leggen in de buurt van Nijmegen. Van Eck wees Van der Staak erop dat als je alle klassieke landbouwmethoden zou weglaten, alle akkers zouden veranderen in een bos waar alles groeit wat we nodig hebben om gezond en lekker te eten. Inmiddels is De Nieuwe Winkel trotse eigenaar van twee Michelinsterren. 

De verhalen van Paulus, Archimedes, Jobs en Van der Staak brengen ons bij het concept voorstellingsvermogen.  Mensen die zulke radicale keuzes durven maken en zichzelf als het ware bekeren, kunnen en durven zich een voorstelling te maken van hoe het anders kan. Wat de aanleiding ook is, al deze mensen hebben het zelfvertrouwen om een radicale keuze om te zetten in gedrag. En dat kan iedereen. Denk aan de Nederlander Boyan Slat die al vanaf zijn 16e bezig is met het verwezenlijken van zijn droom: het opruimen van de plasticsoep in de oceaan. Geen gemakkelijke opgave, maar toch drijft het hem omdat hij een voorstelling heeft van zijn droom. Uit ons voorstellingsvermogen putten wij hoop en daadkracht, om werkelijk iets te veranderen in ons leven. Je zou kunnen stellen dat ons voorstellingsvermogen de motor tot bekering is. Nu moeten we het alleen nog doen. ‘Leef elke dag alsof het je laatste dag is’, adviseerde Steve Jobs studenten. ‘En toon het lef om het leven te leiden zoals je dat eigenlijk zou willen.’ Wat een goed advies. Daar is geen bliksemschicht voor nodig.