Iedereen kan een barmhartige Samaritaan zijn

Bij het lezen van het verhaal van de barmhartige Samaritaan moesten wij onwillekeurig denken aan al die vluchtelingen die huis en haard hebben verlaten om ergens anders een betere toekomst te creëren. Mensen die in groten getale aankomen met aftandse vissersboten op Lampedusa of mensen die in rijen staan in Ter Apel en soms zelfs buiten moeten slapen omdat het systeem de vluchtelingenstroom niet aankan.  Een schrijnend bewijs van het onvermogen van de westerse wereld in het omgaan met mensen die deze vaak gevaarlijke en onzekere stap hebben genomen. We benaderen de problematiek van vluchtelingen als een rationeel managementprobleem, waarbij mensen worden gezien als een nummer.  En het ontbreekt ons aan de wil om vluchtelingen als mensen te zien, zo lijkt het. We lopen er het liefst, net als de priesters in het verhaal van de barmhartige Samaritaan, met een grote boog omheen. Soms vraag je je af waar onze compassie is gebleven. Medemenselijkheid is geen gemakkelijk concept. 

De vluchtelingenproblematiek staat niet op zichzelf.  Op veel meer vlakken spelen problemen waarvoor onze overheid niet meer in staat lijkt die op te lossen. Denk aan de toeslagenaffaire. Duizenden onschuldige mensen werden ten onrechte als fraudeur aangemerkt door het systeem. Klokkenluiders werden genegeerd. Uiteindelijk concludeerde de parlementaire enquêtecommissie dat er stelselmatig sprake was van discriminatie en machtsmisbruik.

Iedereen erkent inmiddels de problematiek. Vele ambtenaren, juristen en bewindslieden verdiepten zich eindeloos in alle details van het proces, maar een oplossing is er nog steeds niet. Veel ouders die slachtoffer zijn van de toeslagenaffaire zullen zich herkennen in de gewonde man uit het verhaal. Waarom? Er zijn talloze ideeën geopperd, maar een echte verklaring wordt in het verhaal niet gegeven. Nu is het natuurlijk te gemakkelijk om vooral ambtenaren en bestuurders te vergelijken met de priesters in het verhaal. Dat is geenszins onze bedoeling. Je zou kunnen zeggen dat ambtenaren slechts uitvoerders zijn van de wet die in het samenspel tussen verschillende politieke partijen tot stand is gekomen. En zij zijn onderdeel geworden van het instituut overheid waarin zij niet bij machte zijn hun rol als medemens in te vullen. Maar politici wel. Zij zijn de wetgevende en controlerende macht.

Waarom doen zij niets? Je wil toch geen minister zijn in een kabinet dat dit probleem niet oplost. Hoe ingewikkeld het ook is. Natuurlijk vraagt het om daadkracht, maar ook om kwetsbaarheid. En juist daar lijken politici niet zo goed in. Vaak wordt terugkeren op je schreden, of iets ter discussie stellen wat je eerder volmondig steunde, als zwakte gezien. Maar wij beschouwen dat juist als sterkte. Om empathisch te zijn moet je ook je kwetsbaarheid durven tonen. En durven toegeven dat je het eerder verkeerd hebt gezien. Empathie betekent dat je steeds opnieuw oog hebt voor de ander. Juist als het zo fout loopt als bij de toeslagenaffaire, moet je durven ingrijpen. Waar wachten we nog op?

Toch hebben we van dichtbij ook gezien hoe het anders kan. Zo ontmoette Marc een paar jaar geleden Yasin Torunoglu. Yasin zat in de talentenklas die Lodewijk Asscher had geformeerd in zijn tijd als PvdA-voorman. Yasin was op dat moment wethouder Wonen in Eindhoven en hij vroeg Marc hem te helpen met zijn profilering als politicus. Maar het bijzondere was dat Yasin helemaal geen hulp nodig had. Yasin was wie hij was. Een man met oog voor mensen. Eerlijk, oprecht en authentiek. Als wethouder met een zware portefeuille probeerde hij de menselijke maat terug te brengen in het systeem. Yasin deinsde niet terug voor politieke en maatschappelijke onwil. Bij alles wat hij deed, probeerde hij oog te hebben voor alle Eindhovenaren. En in het bijzonder oog voor de mensen die het echt nodig hadden. Het meest trots was Yasin op het feit dat het hem gelukt was om voor een vrouw met twee kleine kinderen in een uitzichtloze situatie een nieuw appartement te regelen.

Yasin hielp niet alleen mensen, hij stelde zich daarmee ook vaak kritisch op binnen het systeem. En dat is vaak hard nodig. We herkennen in hem iets van een moderne Samaritaan. Net als in de Tilburgse wethouder Esmah Lahlah. Zij hielp vele mensen onder armoedegrens door te luisteren en gewoon te doen wat nodig was. Bestaanszekerheid garanderen is een kwestie van willen, is haar opvatting Esmah Lahlah staat niets voor niets op nummer 2 van de kandidatenlijst van PvdA-GroenLinks voor de verkiezingen van 2023. 

Het verhaal van de barmhartige Samaritaan is ontstaan vanuit de universele vraag: wat is het goede? In zijn antwoord aan de wetgeleerde die de vraag stelt naar ‘het goede leven’ kiest Jezus er niet voor om zich op God te richten, maar op de mens. Je medemens liefhebben als jezelf. Daar ligt misschien wel de grootste uitdaging. En dat is vandaag nog actueel. Empathie is geen gemakkelijke opgave in de huidige globaliserende wereld. Want wat als je elke koffieboer in Latijns-Amerika of elke textielarbeider in India als een ‘medemens’ zou zien? Je zou bij wijze van spreken geen koffie of kledingstuk meer willen kopen zolang je geen zicht hebt op de keten. Gelukkig zijn er steeds meer bedrijven actief om productieketens te ontdoen van onmenselijkheid. Denk aan het chocolademerk Tony Chocolonely, dat de cacaoketen wil ontdoen van moderne slavernij. Een mooie zakelijke vorm van empathie.  

Empathie wordt psychologisch gezien als ons zesde zintuig, onze emotiesensor. Het zijn als het ware onze natuurlijk voelsprieten. De wetenschap onderscheidt twee soorten empathie: emotionele empathie en cognitieve empathie. 

Emotionele empathie betekent voelen wat de mensen om ons heen voelen. Het ‘echte’ gevoel zou je kunnen zeggen. Vaak voel je dit bij mensen die op een of andere manier iets betekenen in je leven. Daar zit ook een lastig element in, want soms neem je dan de emoties van de ander over en ervaar jij zelf ook hun gevoelens. Dan verlamt empathie. Juist dan is cognitieve empathie nodig.

Cognitieve empathie is het inlevingsvermogen waarbij je begrip en inzicht hebt in de gedachten en gevoelens van mensen, maar met voldoende afstand. Cognitieve empathie stelt je in de gelegenheid om hypotheses te formuleren en een handelingsperspectief te ontwikkelen.

Emotionele empathie heb je nodig om werkelijk te voelen wat de ander voelt. Dat is ook in eerste aanleg wat de barmhartige Samaritaan voelt. Maar Jezus toont met zijn verhaal ook aan hoe cognitieve empathie werkt. De Samaritaan doet  álles om het slachtoffer van dienst te zijn. Daar komt de cognitieve empathie van de Samaritaan om de hoek kijken. Feitelijk zijn beide vormen van empathie nodig om werkelijk iets te betekenen voor mensen. Dat zie je ook bij Yasin en Tony Chocolonely. 

In het bedrijfsleven wordt empathie vaak gezien als iets softs en zweverigs. Maar dat is het niet. Empathie is juist in deze tijd een heel krachtig wapen. Empathie zorgt ervoor dat je oog hebt voor je omgeving. Ook voor andere stakeholders dan alleen aandeelhouders. Niet onbelangrijk in een tijd waarin de maatschappelijk druk almaar toeneemt. Bedrijven opereren niet in een vacuüm en komen er ook niet meer door puur en alleen te focussen op winstmaximalisatie en aandeelhouderswaarde. Empathie kan wonderen verrichten. Juist ook om de reputatie van je organisatie te versterken. Een mooi voorbeeld is Post NL. Het bedrijf koos ervoor om iets te doen voor de meest kwetsbare Nederlanders en dan vooral kinderen. In Nederland zijn er ieder jaar weer kinderen die hun verjaardag niet kunnen vieren omdat er thuis geen geld voor is. Stichting Jarige Job helpt deze kinderen door het geven van een verjaardagsbox.  Er werden 80.000 verjaardagsboxen opgehaald en verdeeld. Een groot succes zodat deze actie nu elk jaar herhaald wordt. Natuurlijk is dit geen structurele systeemverandering. Zeker niet, maar het laat wel zien wat empathie kan doen. Voor de maatschappij, maar ook voor het imago van het bedrijf.  

Empathie is in essentie heel eenvoudig. Loop niet met een boog om de ander heen, maar ga naar hem toe. Luister naar zijn of haar verhaal. En probeer je voor te stellen wat jij zou willen dat de ander voor je deed als je in zijn/haar schoenen zou staan.  Je moet jezelf uitdagen om de wereld door de ogen van de ander te bekijken. En te zien wat je werkelijk voor mensen kunt betekenen. Dat vraagt wel dat je openstaat en over je eigen schaduw heen wilt  springen. Wij moesten denken aan het boek To kill a mockingbird. Het boek waarmee Harper Lee in 1961 uit het niets de Pulitzerprijs won. Het gaat over het complexe leven in Amerika na de afschaffing van de slavernij. En hoe moeilijk het is om jezelf opnieuw uit te vinden als het maatschappelijke kader verandert. De essentie  van het boek zit in de passage waarin vader Atticus Finch zijn kinderen duidelijk probeert te maken dat begrip voor de ander alleen mogelijk is als je een tijdje in de schoenen van de ander durft te staan. En niet een dag, maar liefst een aantal keren per jaar.

Vanuit marketingperspectief kennen we hier ook een mooi voorbeeld van. Denk aan het merk Dove. De marketeers van Unilever leefden zich diep in in het leven van vrouwen en in relatie tot schoonheid. Ze ontdekten dat vrouwen zich groen en geel ergerden aan het schoonheidsideaal dat wordt neergezet in de cosmetica- en modeindustrie. Er worden steevast vrouwen afgebeeld die te slank, te lang en in ieder geval te mooi zijn. Veel vrouwen spiegelen zich hieraan. En juist dat maakt vrouwen onzeker en zelfs angstig om zichzelf te tonen. Dove koos voor de belofte van Real Beauty. En liet vrouwen ontdekken hoe mooi ze van zichzelf zijn. En dat ze niet aan de norm van schoonheid hoeven te voldoen. Elke vrouw is mooi van zichzelf. Een prachtig voorbeeld van emotionele empathie als strategisch wapen. Dove werd er het grootste cosmeticamerk ter wereld mee.

Een heel andere manier van empathie toepassen leerden we van de nieuwe directeur van de Wiardi Beckman Stichting, politicoloog en publicist Tim ’S Jongers. Hij groeide zelf op in armoede. Zijn stelling is dat als je iets wilt doen aan maatschappelijke problemen, je niet over mensen maar met mensen moet praten. Sterker nog, hij vindt dat je ‘ervaringsdeskundigen’ onderdeel moet maken van het beleid. Bijvoorbeeld iemand die zelf slachtoffer is geworden van de toeslagenaffaire als deskundige inzetten om het beleid te verbeteren. Dus niet alleen de klassieke deskundigen zoals wetenschappers en beleidsmakers, maar mensen die zelf het slachtoffer zijn van onrecht.  Zo simpel kan cognitieve empathie werken.

Empathie hoeft dus helemaal niet ingewikkeld te zijn. Je moet willen luisteren, je willen openstellen voor de ander en werkelijk moeite willen doen om je in een ander te verplaatsen. Zo zou het best goed zijn om bijvoorbeeld een dagje mee te werken met een bagage-afhandelaar op Schiphol. Pas dan krijg je echt zicht op het leven van de ander. En kijk je wellicht anders aan tegen extreem goedkope vliegtickets. Empathie is geen talent maar een keuze. Een kwestie van willen. Een discipline en een mentaliteit die iedereen gegeven is. Ook jou. Je hoeft het alleen maar te doen. Of met de woorden van Jezus te spreken: ‘onthoud het verhaal van de barmhartige Samaritaan en doe voortaan net zo.’