Themajaar toont invloed kunststroming De Stijl op digital design

Tekst: Alain Dujardin, Illustratie Jop Quirindongo 

In 2017 is het 100 jaar geleden dat de Nederlandse kunstbeweging De Stijl werd opgericht. Dat wordt gevierd met het  themajaar ‘Mondriaan tot Dutch Design: 100 jaar De Stijl’. Terecht, want de invloed van de Stijl doet zich nog steeds gelden.

Alle producten die we aanraken, waar we op zitten en die we gebruiken zijn ontworpen. En meer en meer omringen we ons met digitaal ontwerp. We geven de Nest in onze woonkamer een draai, we werken onze mail bij op een MacBook en kijken uren naar onze ‘zwarte schermen’, de tablets en smartphones in de hand.

Met ‘connected products’ komt technologie steeds dichterbij, soms zelfs op (en wie weet binnenkort zelfs in) ons lichaam. Digitaal ontwerp neemt de overhand in de interacties tussen ons en de producten die we gebruiken en bedienen.

Als wij als ontwerpers en makers van digitale producten kijken naar een schilderij van Theo van ­Doesburg zoals ‘Rhythm of a ­Russian Dance’, voelt het bijna als thuiskomen. Een simplistische, ­minimalistische benadering van ontwerp die zo goed past bij ­modern digitaal ontwerp.

Theo van Doesburg: ‘Rythm of a Russian Dance’

Gestript tot het absoluut noodzakelijke. Het lijkt wel alsof De Stijl nog springlevend is. Het lijnenspel, het kleurgebruik, de eenvoud. In hoeverre zijn (digitale) ontwerpers beïnvloed door die 100-jarige De Stijl?

Eenvoud en abstractie

In 1917 richtte Theo van Doesburg het tijdschrift De Stijl op. En al werden er van het tijdschrift nooit meer dan driehonderd exemplaren verkocht, toch had de ­kunststroming een grote invloed in Nederland en ver daarbuiten.

De leden van De Stijl, onder wie Piet Mondriaan, Gerrit Rietveld en Bart van der Leck, wilden met hun ‘nieuwe kunst’ de samenleving moderniseren. Dat ­deden zij door middel van een zo groot mogelijke eenvoud en ­abstractie, in schilderkunst, productontwerp en architectuur.

Het is de vraag hoe succesvol de kunstbeweging zelf was. De Stijl had op haar hoogtepunt niet meer dan honderd leden en ook was er veel verdeeldheid over wat De Stijl nu eigenlijk precies was.

Natalie Dubois, curator van het Centraal Museum in Utrecht: ‘Je zou kunnen zeggen dat De Stijl als kunstbeweging mislukt was: na de dood van Theo van Doesburg viel de beweging uit elkaar, de utopische werkelijkheid die zij nastreefden kwam er niet en De Stijl werd geregeld als te dogmatisch ervaren.’

Toch vonden principes van De Stijl later hun weg in vormgeving: de elementaire benadering van vorm, de asymmetrische composities en het primaire kleurgebruik.

Tom Andries van Today in ­Mechelen ziet dat er in hedendaagse (digitale) vormgeving een evolutie gaande is richting abstractie: ‘De Stijl als kunststroming is nog steeds enorm actueel, door zijn eenvoud en geometrie blijft de vormgeving tijdloos. De uitgangspunten, de eenvoud en directheid, zijn enorm dankbaar voor hedendaagse vormgeving.’

Ook Harald Dunnink (Momkai, De Correspondent) ziet in het streven naar schoonheid en zuiverheid een universeel principe dat door alle tijden heen kan inspireren. ‘Wat voor mij altijd heel aansprekend aan De Stijl als stroming is geweest, is haar zoektocht naar zuiverheid, om tot de essentie van een goed ontwerp te komen. Een combinatie van heldere opvattingen over zowel vorm als wat de geest vermag.’ 

De stijl van digitaal ontwerp

Ook in digitaal ontwerp klinken de principes van De Stijl nog steeds door. Kon het in de jaren negentig en de eerste jaren van het millennium niet gek genoeg, in tijden van digitale overprikkeling vinden we houvast in functioneel design. Minimalistisch, abstract en elegant ontwerp, ontdaan van opsmuk.

Dat is duidelijk terug te zien in digitaal ontwerp van nu, dat mede door gebruik van een grid opgebouwd is uit vormen die overwegend horizontaal georiënteerd zijn. Hierdoor ontstaat als vanzelf een visuele taal die sterk die doet denken aan de kenmerkende composities van De Stijl.

Zie bijvoorbeeld de interface van Pinterest. Andere voorbeelden zijn Google’s Material Design, een ontwerptheorie die uitlegt hoe elke (digitale) uiting van Google opgebouwd is. En ook Windows 10, het meest geometrische besturingssysteem tot nu toe.

Windows 10, het meest geometrische besturingssysteem

Ook voor de toekomst geven de principes van De Stijl houvast voor het vormgeven van een steeds meer digitale wereld. Bert Hagendoorn, oprichter van Dutch Digital Design: ‘Ik geloof in de kracht van de eenvoud en kijk daarom uit naar de toekomst, waarin de user interfaces steeds eenvoudiger en intuïtiever worden, een vloeiend onderdeel van je leven.

'Daar komt niet alleen digitaal design bij kijken, maar bijvoorbeeld ook product design. Er is een samenwerkingsverband van verschillende expertises voor nodig.’ Denk aan het project ‘Phonebloks’, een modulaire telefoon die volledig is opgebouwd uit vierkante blokken. Of het project ‘Transformations’ van ontwerper Maarten de Ceulaer voor het Italiaanse modehuis Fendi. 

Uit de collectie ‘Transformations’ van Maarten de Ceulaer (voor Fendi/Design Miami)

De Ceulaer ontwierp een modulair systeem van langwerpige ‘kussens’ van leer, waarmee elk object getransformeerd kan worden tot meubel. In plaats van het ontwerpen van één meubel, ontwierp hij de bouwstenen waarmee men zelf een meubel kan maken.

Multidisciplinaire ontwerpers

Naast de herkenbare overeenkomsten in vorm, is er nog meer verwantschap tussen digitale ontwerpers en de leden van De Stijl. De laatstgenoemden trokken zich niets aan van de grenzen van disciplines. 

Natalie Dubois: ‘Poëzie, beeldende kunst, meubelmaken, architectuur: de leden van De Stijl beperkten zich niet tot één discipline, maar werkten multidisciplinair en nauw met elkaar samen. In die zin zou je kunnen zeggen dat zij hun tijd ver vooruit waren.’

Voor digitaal ontwerp is een multidisciplinaire samenwerking onontbeerlijk. Het ontwerpen van een slimme thermostaat als Nest is niet meer enkel en alleen het domein van de industrieel ontwerper.

Interface designers, creative coders, motion designers, illustratoren: alleen in een nauwe samenwerking kan een ogenschijnlijk eenvoudig totaalontwerp ontstaan. Digitale ontwerpers zijn gewend om in die multidisciplinaire teams hun rol te pakken en zelfs richting te geven.

Maar wellicht is het tijd dat we nog verder over grenzen heen kijken. Danielle Arets van de ­Design Academy Eindhoven: ‘Mogelijk moeten digitale ontwerpers, net als hun De Stijl-voorgangers, zich scholen in diverse disciplines zoals digitale architectuur en storytelling, omdat alleen in die samenhang een goed ontwerp gemaakt kan worden.’

Vormgeven van de modernisering

Honderd jaar geleden wilden de leden van De Stijl met hun kunst bijdragen aan de modernisering van de maatschappij. Zij geloofden in de vooruitgang van de mens door middel van technische, wetenschappelijke en sociale verbeteringen. Met de opmars van technologie en robotics in het dagelijks leven is die zoektocht naar modernisering actueler dan ooit.

‘We navigeren on- en offline, leggen verbanden wereldwijd, omringen ons met nieuwe slimme technologie maar weten eigenlijk nog niet zo goed hoe onze persoonlijke grenzen zich verhouden tot al die slimme apparaten. Noch hoe we onszelf kunnen beschermen tegen mogelijke uitwassen ervan’, legt Arets uit.

Volgens haar moeten digitale ontwerpers zich meer bezighouden met de consequenties van hun uitingen. Hoe kunnen zij technologie op een slimme manier integreren in ons dagelijks leven? Juist ontwerpers moeten hierin vooropgaan, door niet te focussen op wat technisch haalbaar is, maar door zich continu af te vragen wat wenselijk is.

Daarbij moeten zij, net als de leden van De Stijl dit deden in hun tijd, de sociale omstandigheden meenemen. Harald Dunnink: ‘De huidige ontwikkelingen van onthechting in de wereld, van polarisering, vragen om een veel meer betrokken rol van ontwerpers. Laten we weer duidelijke lijnen uitzetten, niet om ons van elkaar te scheiden maar juist met elkaar te verbinden.’

Het themajaar 100 jaar De Stijl in 2017 is een perfecte aanleiding voor digitale ontwerpers om zich, gewapend met kennis en kunde van algoritmes, data-analyse en immersiviteit, nadrukkelijker te mengen in het publieke debat over de rol van technologie in ons leven. En net als de leden van De Stijl de (onvermijdelijke) modernisering van de maatschappij vorm te geven.

Alain Dujardin is creatief directeur bij Greenberry, Jop Quirindongo is zelfstandig ontwerper bij Lowres Creative Studio.