Het Westers misverstand over creativiteit en vrijheid

Ik ben voor een week uitgenodigd als gasthoogleraar aan een design-universiteit in China. Vanuit mijn hotel hoor ik elke ochtend militaire geluiden. Uit mijn raam zie ik rijen jonge Chinezen in gevechtsuniform marcheren. Het blijken studenten te zijn. Ze krijgen les in discipline. Hier hebben ze geen Vindicat nodig om de hoop van het vaderland in het gelid te krijgen. Dat doet de overheid zelf.

Binnen hebben de studenten hun uniform uitgedaan en zijn het ineens ontwerpers. Ik vraag af of dat samengaat. Creativiteit en dictatoriale vorming. Wij denken van niet. Creativiteit staat bij ons gelijk aan vrije meningsvorming. Wie te strak in het gareel wordt gehouden, kan nooit creatief zijn. Toch ligt het allemaal wat genuanceerder.

Er zijn drie dingen die doorgaans moeilijk te combineren zijn: creativiteit, dictatuur en iets wat ik maar even ‘doelpluriformiteit’ noem. In onze kapitalistische wereld gaan creativiteit en doelpluriformiteit prima samen: mensen zetten hun creativiteit in om hun eigen doelen, die zeer uiteen kunnen lopen, te realiseren. Zo ontstaat er een broedplaats van initiatieven die elkaar in evenwicht houden door het spel van vraag en aanbod. Het werkt omdat niemand probeert het systeem met harde hand te besturen. De meeste broedplaatsen werken zo.

Dictatuur en doelpluriformiteit gaan ook samen, maar dat gaat ten koste van de creativiteit. In een machiavellistische dictatuur heb je een despoot die de uiteenlopende doelen van mensen via een slim spel van verdeel en heers naar zijn hand probeert te zetten. Dat spel is gebaseerd op angst en dodelijk voor de creativiteit.

Tenslotte is er wel degelijk zoiets als een creatieve dictatuur. Het bedenken van ideeën vindt plaats onder een streng regime. Sommige creatieve bedrijven werken zo. Er is een baas die als een verlicht dictator de goede ideeën uit mensen trekt. Er is weinig inspraak, maar dat gaat niet ten koste van de kwaliteit van de ideeën. Denk aan wijlen Steve Jobs. En we zien het bij beroemde ontwerpers en architecten.  

De creatieve dictatuur werkt alleen als je de doelpluriformiteit wat loslaat. Mensen zijn bereid creatief te zijn en verder hun mond te houden als ze hartstochtelijk hetzelfde doel nastreven, zoals het maken van het coolste apparaat of het mooiste gebouw. Het model kent zijn beperkingen: als mensen zich niet meer kunnen vinden in de doelen van de leider, zijn ze weg.

Het zou mij niet verbazen als China die kant op gaat. Het regime is als de dood voor onrust, dus zal het nooit te veel inspraak toestaan. Maar als het erin slaagt om mensen achter een gemeenschappelijk doel te krijgen en te houden, zal het heel creatief zijn.

We denken dat voor echte innovatie een vrije samenleving nodig is waarin subversieve geluiden een plaats hebben. Maar misschien is dat wel een Westers misverstand.