Communicatie is geen vak, maar een werkterrein

Communicatie heeft meer gespecialiseerde werkterreinen dan er letters in het woord zitten. Dit geldt al, als we die specialismen beperken tot varianten van voorlichting en public relations. Er zijn evenwel talloze beroepen die zich in hoge mate met communicatie bezighouden anders dan vallend onder de sector die Logeion bijvoorbeeld vertegenwoordigt. Wie zegt in de communicatie te zitten, is even onduidelijk als iemand die aangeeft in de handel werkzaam te zijn. De buitenstaander heeft dan enige notie in welke richting het beroep moet worden gezocht, maar wat precies wordt gedaan blijft vaag.

Communicatie is een werkterrein zonder scherpe grenzen. Voor het goede begrip bij derden en ook wel in eigen kring helpt het enorm als iemand zich bedrijfsjournalist noemt, website-redacteur, lobbyist, woordvoerder, congresorganisator of sponsormanager. Zo gaat dit in andere beroepssectoren ook die een algemene aanduiding kennen en verder vele specialisaties, zoals de medische of de juridische sector.

Voorlichters hebben het al makkelijker dan public relations-deskundigen, -beoefenaren of –functionarissen. Alleen al het gegeven dat pr een generale toevoeging nodig heeft, is een teken aan de wand. Bij voorlichting hebben leken een invulling als: ‘dat is iemand die uitleg geeft of vertelt wat er te gebeuren staat.’ Verbijzonderingen als patiëntenvoorlichting of gemeentevoorlichting verduidelijken nog op wie of wat het specifiek betrekking heeft. Bij pr gaat het besef veelal niet verder dan ‘iemand die relaties onderhoudt en dat vanuit een bepaalde belangenpositie doet.’ Dit is waar, maar lang niet altijd. We zouden het vak dienen als we onze werkzaamheid of specialismen duidelijker benoemden. Dus: ‘ik werk in de communicatie en ben…….en dan komt de werktitel.’

De tweede vraag over de (meer)waarde klinkt heden ten dage harder op, omdat onder de periodenoemer Informatiemaatschappij alles en iedereen lijkt te communiceren. In de meest neutrale betekenis van dit werkwoord is dat ook zo. De waarde van communicatie in de vorm van tijdige en duidelijke informatieverschaffing en –uitwisseling staat daarbij niet ter discussie. Dus verengt zich de vraag naar wat communicatiespecialisten tussen al die communicerende mensen en functionarissen nu toevoegen.

Wat is hun meerwaarde?
Als vertrekpunt naar het antwoord neem ik de algemene, tevens alom aanvaarde bewering, dat communicatie en haar beroepsbeoefenaren zich bezighouden met kennis, houding en gedrag. De meest neutrale definitie van communicatie is: het gemeenschappelijk maken van informatie middels de uitwisseling van kennis en gegevens.. Dit kan op duizendenéén manieren gebeuren.
Het menselijk instrumentarium voor informatie-ontvangst, die we bewust beleven, wordt gevormd door de zintuigen. Zien en horen zijn hiervan de belangrijkste en het meest in gebruik. Tast-, reuk- en proefzin zijn minder bruikbaar in het professionele verkeer. De favoriete werking van (audio-)visuele middelen als voornaamste overdrachtsmedia is hiermee verklaard. Communicatoren streven ernaar kennis te vergroten of te veranderen.

Toeneming van kennis komt voor uit feiten en omstandigheden, die voor de ontvanger/waarnemer aanvullend of bevestigend zijn op wat deze al wist. Idealiter zouden deze feiten over gegevens en over omstandigheden, als oorzaken, beweegredenen of consequenties van acties en gebeurtenissen maximaal objectief dienen te zijn. Verandering van kennis heeft twee kanten. Toevoeging van kennis zoals in de vorige alinea (vergroting, vermeerdering, aanvulling) en wijziging van kennis. Beide handelingen zijn ethisch aanvaardbaar als toeneming geschiedt op de boven beschreven wijze en als de wijziging foutieve kennis bij een ontvanger omzet in feitelijk juiste kennis. Dit zou de wetenschappelijke vorm van kennisoverdracht kunnen worden genoemd, waarbij het feit, dat niet alles met volslagen zekerheid kan worden vastgesteld een eigenschap van de wetenschap is en niet van het bewuste, menselijke communiceren. Die fundamentele onzekerheid –niets is absoluut voor altijd zeker- is een universele wetmatigheid.
Als de kennis wordt veranderd door juiste kennis bij een waarnemer/bezitter om te zetten in onjuiste kennis, achten we dit gedrag onethisch. Wat niet weg neemt, dat dit op grote schaal gebeurt. Communicatoren zouden die negatieve kennisverandering moeten afwijzen.

Die informatieoverdracht beoogt in die ideale toepassing dus een vorm van kennisverbetering. Dat is de waarde of meerwaarde van communicatie. Communicatoren beogen met die overdracht cq gemeenschappelijkmaking bij de ontvanger een bepaalde houding en in het verlengde daarvan gedrag te bewerkstelligen. Zij doen dit vanuit een doel, waaraan vrijwel altijd een eigenbelang is verbonden. Hierin verschillen beroepscommunicatoren bij voorbeeld van leraren. Ook die dragen kennis over, maar zij moeten zich ervan onthouden om hiermee de houding, laat staan het gedrag van studenten te veranderen. De student dient autonoom tot de overtuiging of slotsom te komen, dat de nieuw verkregen kennis of bevestiging hem/haar reden geeft tot wijziging van houding of verandering.

Communicatoren, werkend voor organisaties met doelen voor zichzelf en niet het publiek, opereren vanuit een direct eigenbelang van die organisatie. Met hun professionaliteit streven zij naar gedragsbeïnvloeding. Daar is niets op tegen, maar het duidt op een principieel verschil met de leraar. De maatschappij heeft daar geen moeite mee. Ook al omdat ieder persoon privé een zelfde belang kan hebben met informatie. Het is een menselijk kenmerk.

De vraag wat houdt communiceren als professioneel vak nu precies in, kan derhalve niet goed ingekaderd worden omschreven. Het begrip is te weids en wordt ook te amoebisch ingevuld. Het is een universeel begrip. We kunnen pogen een ander werkwoord te vinden, maar de aanduiding als zodanig is al zo ingeburgerd, dat moet worden gevreesd dat wijziging eerder meer dan minder helderheid zal scheppen. Dit kan leiden tot de slotsom, dat we, willen we toch meer duidelijkheid scheppen, moeten kiezen voor een reeks van specificerende beroepsnamen.
1. Wat is de (meer)waarde van het vak communicatie?: kennisverbetering.
2. Wat doet communicatie?: informatie gemeenschappelijk maken.
3. Wat valt er onder het vak(gebied)?: een scala van specialistische functies.
4. Waar wordt het vak communicatie uitgeoefend?: op al die plaatsen en momenten waarop bewust en vanuit een gegeven belang aan informatiedeling en vergemeenschappelijking wordt gewerkt. (Alleen jammer dat dit woord niet bestaat).
5. Is het vak niet te breed?: Nee, het is een werkterrein en al zodanig niet breder dan techniek, commercie, sport of wetenschap.