Het statiegeldbeleid is een prachtig voorbeeld van een slecht ontworpen gedragsinterventie

De opengehaalde vuilnisbakken is wat men in de gedragswetenschappen ‘tweede orde- effecten’ noemt. Dit zijn onbedoelde en vaak onverwachte gevolgen die pas later zichtbaar worden. Het statiegeldbeleid is een prachtig voorbeeld hiervan. Het doel achter de maatregel is nobel: het op gang brengen van een circulaire economie. Alleen is de gekozen interventiestrategie een totale ramp.

Letterlijk binnen een week na het invoeren van deze maatregel werden de tweede orde-effecten pijnlijk zichtbaar: Door het heffen van statiegeld op blikjes en plastic flesjes is een lucratieve markt ontstaan voor ‘blikjesvissers’. Het gevolg: Mijn buurt is een slagveld geworden van opengetrokken vuilnisbakken. 

Dit tweede-orde effect rimpelt ook door naar een derde orde-effect: Op de deur van mijn lokale Jumbo hangt een briefje waarop de supermarkt vraagt om niet meer langs te komen met grote zakken blikjes. De winkel moet met lede ogen aanzien dat ‘blikjesvissers’ met hele vuilniszakken vol blikjes en flessen de flessenautomaat gijzelen. 

Absoluut. In de definitie van ‘tweede-orde effecten’ staat dat de gevolgen onbedoeld en onverwacht zijn. Ik ben het daar niet mee eens. Deze gevolgen zijn redelijk makkelijk te voorspellen. Het enige wat je daarvoor moet doen is een systeembril opzetten in plaats van een simpele lineaire bril. In een lineaire wereld doe je interventie A om effect B te veroorzaken. In een systemische wereld leidt elke interventie in het systeem tot een kettingreactie. Veel beleidsmakers kijken met een simplistische lineaire bril naar de wereld. 

Elke gedragsexpert kan je vertellen dat het heffen van accijnzen de minst effectieve tools zijn om gedrag te veranderen. Als ik moet kiezen tussen de hele dag het flesje bij me houden of het netjes in een vuilnisbak gooien, dan gaat die 15 cent me niet motiveren. Bovendien heb ik heel mijn leven geleerd dat mijn afval in de vuilnisbak gooien, voorbeeldig gedrag is. Dat leer ik niet zomaar af. Sterker nog: Nu weet ik dat ik voor slechts 15 cent een ‘blikjesvisser’, die de blikjes netjes inlevert en meer waarde hecht aan die 15 cent dan ik, veel plezier doe. Dat is een mooie deal. Zo bekeken ben ik in feite een harteloze egoïst als ik dat geld voor mezelf hou. 

De beste gedragsinterventies liften mee op bestaand gedrag en proberen zo weinig mogelijk beroep te doen op wilskracht en motivatie. In België hebben ze al dertig jaar een veel betere oplossing: voor blikjes en plastic flessen hebben ze speciale doorzichtige, blauwe vuilniszakken die apart opgehaald worden. Heb je er per ongeluk iets ingestopt dat niet recyclebaar is, dan blijft op de ophaaldag jouw vuilniszak met een rode sticker voor je deur staan. De hele buurt heeft dan gezien dat je het fout hebt gedaan. Werkt perfect. 

Tom De Bruyne is gedragspsycholoog en eigenaar van Sue Amsterdam en the behavioural design academy