De beelden van meer dan vijfduizend mensen die maandag op het Damplein demonstreerden tegen het racisme en het racistische politiegeweld in de VS riepen heftige reacties op. Veel mensen waren verbijsterd dat na drie maanden strikte quarantaine het zoveel demonstranten werd toegestaan zich op een plein te verzamelen, met alle risico’s van dien.
De pijlen richtten zich vooral op burgemeester Femke Halsema, ook al vanwege haar eerste reactie voor de camera’s van de plaatselijke tv-zender AT5, De burgemeester gaf aan het demonstratierecht een groot goed te vinden en niet aan het ontbinden van de actie te denken. ‘Daarvoor is de demonstratie ook te belangrijk en zijn bovendien mensen zelf verantwoordelijk.'
Vooral die laatste opmerking viel niet goed. Veel mensen vonden het een klap in het gezicht van iedere Nederlander die zich aan de regels heeft gehouden, soms met grote offers, laat staan voor degenen die zich inzetten voor andermans gezondheid.
We vroegen communicatie-experts naar hun analyse. Waar ging het mis? En welke rol speelde het optreden van Halsema zelf naast de communicatiekeuzes en woordvoering. Heeft ze de commotie daarmee niet juist verergerd? Of had ze geen andere keuze?
Te optimistisch gedacht
Mayke van Keep van de Issuemakers vindt het onbegrijpelijk, maar vooral onverstandig dat er vanuit de gemeente Amsterdam of de politie geen berichten via op sociale media zijn gestuurd om mensen af te raden naar de Dam te komen. De richtlijn is dat er maximaal 30 mensen tegelijkertijd bij elkaar mogen zijn, het was te optimistisch gedacht dat de demonstratie daartoe beperkt zou blijven.
Van Keep: ‘Ze had in deze boodschap zowel erkenning kunnen geven voor het recht op vrije meningsuiting, als streng kunnen afraden naar de Dam te komen. Ze had hiermee volkomen in haar recht gestaan: Als burgemeester ben je in de eerste plaats verantwoordelijk voor de openbare orde en de veiligheid van je inwoners.’
Volgens Paul Stamsnijder (Reputatiegroep) heeft ‘de driehoek’ voor een uitdagende weg gekozen, het was veel makkelijker geweest om op grond van een risicotaxatie vooraf gewoon geen vergunning te verlenen.
Het doorgaan van de demonstratie is voor velen niet te rijmen, stelt Stamsnijder. Drie maanden lang heeft het kabinet-Rutte gepleit voor voorzichtigheid: alleen samen krijgen we corona onder controle. En alle bestuurders, van minister-president tot burgemeesters, toonden voorbeeldgedrag.
Stamsnijder: ‘Rutte zelf voorop. Toen zijn bloedeigen moeder op sterven lag, bezocht hij haar niet uit respect voor de door hemzelf afgekondigde maatregelen. Wil je geloofwaardig zijn, dan moet je niet alleen zeggen wat je doet. Je moet ook doen wat je zegt. Zeker als de openbare veiligheid in het gedrang is.’
Persoonlijk versus verantwoordelijkheid van ambt
De vraag is wat de commotie nu doet met het vertrouwen in de gezaghebbers in Nederland, zegt Stamsnijder. ‘Is er nog een boa in Amsterdam die nu nog een boete durft op te leggen? Het was veel doelmatiger geweest als de Dam was afgesloten bij een teveel aan mensen of als er een protestmars met meer afstand was georganiseerd.’
Saillant genoeg, zegt de reputatieadviseur, was Halsema zelf op de verkeerde plek; op de Dam, nota bene zonder masker en met een button met daarop 1873: als verwijzing naar de afschaffing van de slavernij. ‘Ze koos hiermee niet voor een positie boven de partijen, wat past bij een burgemeester, maar voor een rol als demonstrerend GroenLinks-politica tussen de mensen. Ze wekte daarmee de indruk haar eigen persoonlijke opvattingen leidend te laten zijn voor haar optreden als burgemeester. Zeker als je te boek staat als de Hillary Clinton van Amsterdam.’
Volgens Mayke van Keep zette Halsema met haar aanwezigheid en button het beeld neer dat haar persoonlijke recht op demonstreren en haar afkeer van racisme, belangrijker voor haar is dan de veiligheid van de mensen over wie ze bestuurt. ‘Dit is een kapitale inschattingsfout waarmee ze zichzelf, en een land onder hoogspanning een slechte dienst heeft bewezen.’
Boodschap gaat verloren
Lisa Neves Gonçalves, die lang als communicatieadviseur en woordvoerder werkte, heeft de demonstratie en aanloop er naartoe gevolgd:‘Dat het zo druk zou worden was niet te voorzien. De mensen kwamen overal vandaan, ook veel jonge Amsterdammers die zelf op de fiets naar de Dam toe gingen. Voor veel mensen is dit een enorm belangrijk onderwerp.’
Dat geldt ook voor Neves Gonçalves zelf, die vindt dat er twee partijen verantwoordelijk zijn voor de ontstane situatie op de Dam, met als belangrijkste de organisatoren zelf: ‘Ik vind het hun verantwoordelijkheid om te zorgen dat mensen netjes op afstand van elkaar blijven. Bij andere demonstraties, bijvoorbeeld in Israel, heeft de organisatie daar wel voor gezorgd. Hier niet.'
Dat is echt een gemiste kans, vindt ze. 'Het is enorm jammer dat het bij zo’n idioot belangrijk onderwerp nu niet meer om de inhoud, maar om de vorm gaat. De de belangrijke boodschap gaat nu verloren.’
Ook de demonstranten zelf hebben hun verantwoordelijkheid, vindt Neves Gonçalves. Zelf was ze van plan naar de demonstratie te gaan, maar zag daar zondag al van af toen ze in de stad zag hoe druk het al was. Ik verwachtte wel zo'n 200 man en wilde zelf niet in de drukte staan. Daar heb ik mijn afweging in gemaakt, zoals er een aantal demonstranten is geweest die bewust aan de zijkanten zijn gaan staan in de luwte, met hun mondkapje op.'
Een familielid van haar heeft wel op het plein gestaan. 'Die zei: ‘Dit onderwerp is zo belangrijk voor me dat ik het risico wil lopen.’ Ik vind het een dilemma, maar ikzelf vind gezondheid belangrijker.'
Een ongemakkelijk gesprek
De ophef leidde er wel toe dat Halsema die avond nog naar Hilversum reisde om toelichting te geven in het tv-programma Op1. Een gemakkelijk gesprek werd het allerminst.
Koen van Tankeren, expert crisiscommunicatie, juicht de keuze van Halsema om op tv verantwoording af te leggen toe. ‘Daarmee stelt ze zich kwetsbaar op en toont ze lef. Ze pakt een podium waar ze haar verhaal goed kwijt kan. Alleen gaat het daar wel mis.’
De Amsterdamse burgemeester was in die tv-uitzending defensief en gaf slechts schoorvoetend toe dat de opkomst haar overvallen had, hoewel ze dat meer bij de inschattingen en analyses van de politie neerlegde.
Van Tankeren: ‘Haar reflex was uitleggen hoe het allemaal aan de achterkant organisatorisch is geregeld, maar dat is voor veel mensen niet te begrijpen. Het is ook opmerkelijk dat ze met name Twitter en Facebook als basis voor de analyses noemt. Elke omgevingsanalist weet dat juist dit onbetrouwbare bronnen zijn.’
Volgens Van Tankeren had ze de angel uit het gesprek en de kritiek kunnen halen door direct met een duidelijk statement te komen. ‘Ze had kunnen vertellen dat ze is overvallen door de situatie, en er van baalt dat mensen niet zelf hun verantwoordelijkheid hebben genomen. En ze had empathie kunnen tonen voor de mensen die naasten aan corona hebben verloren of artsen die elke dag keihard hieraan werken. Nu moesten de interviewers dat eruit trekken’
Wakende burgermoeder
Ook Mayke van Keep vindt dat Halsema snel en ruimhartig het boetekleed moet aantrekken en toegeven dat dit niet goed is gegaan. Ze heeft de gemeenteraad in Amsterdam, het crisisteam in Den Haag én de burgers van Amsterdam heel wat uit te leggen, stelt Van Keep.
‘Daarnaast zal ze in de toekomst veel duidelijker, opener én sneller moeten gaan communiceren. Niet vanuit Femke die mogelijk ergens iets van vindt en tussen de betogers gaat staan, maar vanuit haar ambt als onafhankelijke stadsbestuurder die de zware verantwoordelijkheden voor veiligheid serieus neemt. Als burgermoeder die over haar inwoners waakt.’
