Het was bijna voorspelbaar, de wijze waarop Mark Rutte de afgelopen 4 maanden zijn woorden koos, argumenten gaf en beeldspraak gebruikte in wat een persconferentie heet, maar gewoon een toespraak voor het volk is. We deden het ‘samen’ en dat zorgde ervoor dat ‘we ons heel goed aan de regels houden’. Iedereen kon volgens Rutte zien dat ‘Nederland dit snapt’.
Dat is een bijna klassieke manier voor gedragsbeïnvloeding. Positief zijn, de sociale norm benoemen – wie zich niet aan de regels houdt staat alleen - en mensen laten weten dat ze verantwoordelijke wezens zijn, in de hoop dat ze zich dan ook zo gedragen. Lees het uitstekende stuk daarover van Cecilia Keuchenius.
De strategie werkte, of tenminste, er werd afstand gehouden, mensen bleven thuis, en de trend werd gekeerd; het aantal besmettingen, ziekenhuisopnames en bezette ic-bedden nam af.
Schuld en boete
Gedragsbeïnvloeding by persconferentie, dat klinkt te mooi om waar te zijn, en dat is het ook. Rutte maande in zijn latere persco’s nog wel voor waakzaamheid, hoewel hij vooral de positieve norm bleef benoemen. Daar kwam hij gisteren volledig op terug in een opmerkelijke schuld en boete-voordracht.
De verontrustende cijfers vragen namelijk om meer en een ander arsenaal maatregelen. Rutte wilde op de agenda zetten dat de situatie zorgwekkend is, door ons eigen gedrag. Grote families die bij elkaar komen en het cornonavirus ‘als ongenode gast mee achter de voordeur’ nemen.
Vooral jongeren mochten op een staaltje ‘fear appeals’ van de minister-president rekenen. ‘Als te veel van jullie de regels aan de laars lappen zitten we binnenkort allemaal weer binnen.’ Wie zich niet aan de 1,5 meter houdt is een gevaar voor ouders, opa en oma, hield Rutte jongeren voor. Hij riep ze op niet in buurt van kwetsbare mensen te komen, niet in de buurt van ouderen.
De premier zette een streep door de ontgroeningsrituelen van studenten, en de introductieweken mogen nog wel plaatsvinden, maar zonder alcohol, in kleine groepen, op 1,5 meter en tot 10 uur ‘s avonds.
Samen wordt persoonlijke verantwoordelijkheid
‘Samen’ werd donderdagavond vervangen door eigen verantwoordelijkheid en schuld. Dat is opmerkelijk, want binnen de RIVM werd al eerder advies over deze strategie gegeven nadat een bozige minister Ferd Grapperhaus in maart nog mensen met 'asociaal gedrag' onder uit de pan gaf.
Reint Jan Renes van de Corona Gedragsunit van het RIVM vertelde in een interview met Adformatie dat de wetenschappelijke raad van de gedragsunit naar aanleiding hiervan het advies gaf om bepaalde groepen juist niet in de hoek te zetten. Renes: ‘Dit werkt vaak contraproductief en gedrag ligt veel genuanceerder.'
Maar in dat interview zei Renes ook iets anders: Mensen veranderen hun gedrag pas als ze de urgentie voelen. 'Zolang je niet met de consequenties wordt geconfronteerd is het moeilijk te veranderen. Je gaat pas lijnen op het moment dat de weegschaal aangeeft dat je 5 kilo te zwaar bent.'
Onaantastbaar, dus waarom?
Het lijkt erop dat jongeren zich door de aanvankelijke positieve ‘samen’-toon van Rutte weinig kwetsbaar voelen en vergeten zijn op de corona-weegschaal te kijken. Ze voelen geen urgentie om het in die levensfase zo belangrijke sociale contact uit de weg te gaan.
Waarschijnlijk dat dit zwaarder heeft gewogen bij de boodschap van het kabinet gisteren. Hugo de Jonge vertaalde dit met de voor de hand liggende metaforen als ‘we kunnen niet op de vulkaan blijven dansen. Of ‘een smeulend vuur dat geen grote brand moet worden’.
Duidelijk is dat de urgentie nu wordt gecommuniceerd. Daar kan het niet bij blijven. Er zal meer inzet volgen, meer communicatie en meer dwang. Er is een complex aan maatregelen nodig om te zorgen voor een daadwerkelijke verandering van gedrag.
Met een persconferentie alleen krijgen Rutte en de zijnen de geest niet weer in de fles.
