Nudging, mag de overheid mensen ongemerkt beïnvloeden?

Waar de traditionele strategieen zich vooral richten op het beinvloeden van rationele burgers, gaat nudging uit van het ongemerkt beinvloeden van het keuzegedrag door de presentatie en ordening van keuzes. Nudging grijpt daarmee in op irrationele en onbewuste denkprocessen. Is het inspelen daarop toelaatbaar, of een vorm van manipulatie? Zo stuurt de Britse fiscus wanbetalers niet alleen een aanmaning, maar voegt daarbij ook een tabel waarmee de wanbetaler kan zien hoeveel mensen in de eigen wijk wél op tijd hun aanslag hebben betaald. En zorgt de vlieg in het urinoir ervoor dat plassende mannen niet naast de pot plassen: motiverende en faciliterende prikkels.

Omstreden techniek voor toepassing door de overheid

De Britse premier Cameron formeerde een 'Behavioral Insights Team'  om adviezen op te stellen voor het gebruik van nudging als instrument voor het realiseren van overheidsbeleid. Deze 'Nudge unit' adviseerde ondermeer over gezondheidsbeleid, energie besparing fraude en orgaandonatie. Hoewel binnen de Nederlandse overheid ook een aantal initiatieven zich richten op de toepassing van deze beinvloedingstechniek, gaat het hier vooral om kennisverzameling. Over de toepassing en de effectiviteit is nog veel discussie, en in dat licht moet dit uitgekomen rapport worden gezien.

Autonomie

Een gevoelig punt bij de discussie over de toelaatbaarheid van nudgingt is de autonomie van de burger. De vrijheid om autonoom te kunnen handelen mag niet zomaar worden ingeperkt door de overheid: je moet naar eigen inzicht kunnen bepalen volgens opvattingen je wil leven. Het besluit om iets wel of niet te doen is een intern proces, waarbij dwang of manipulatie van buiten af niet geoorloofd is. En nudging zou je dan als een zo'n ongeoorloofde techniek kunnen oormerken.

Onder voorwaarden

Maar nudging heeft ook een positieve kant: het kan juist als een 'steuntje in de rug'  gezien worden als middel om mensen juist wel goede keuzen te laten maken. Waarbij de overheid niet zaken van bovenaf oplegt, maar wel mensen weerbaarder maakt tegen verleidingen, zodat ze de waarden waar ze voor staan ook écht kunnen nastreven, bijvoorbeeld om gezond te leven. Of om bewust om te gaan met energiegebruik. Dit zou volgens de onderzoekers de inzet moeten zijn van overheidsnudging. Maar ook dan zou er openheid van zaken moeten gegeven worden, duidelijk maken waarom nudging wordt ingezet en waar het toe dient.

Omstreden beleidsonderwerpen

Hoe meer omstreden beleidsonderwerpen zijn, hoe meer zeggenschap burgers moeten hebben over hun eigen keuzerachitectuur. Het gaat dan bijvoorbeeeld om keuzen die te maken hebben met het eigen lichaam en de eigen identiteit, zoals orgaandonatie, vaccineren en euthanasie. Hetzelfde geldt voor zaken die invloed hebben op de privacy of de vrijheid van meningsuiting. 

De aanbevelingen van de RMO richten zich verder ook op kennisontwikkeling en kennisborging. Vast staat in ieder geval dat nudging goed past als instrument voor een terugtrekkende overheid die zich er toch op wil richt om de leden van de participatiemaatschappij voor bepaalde onderwerpen goede keuzen te laten maken. Als alternatief op regelgeving, dure handhaving en vaak ineffectieve communicatiecampagnes. Nudging als instrument zal van toenemend belang worden, communicatieprofessionals zouden er naar mijn mening goed aan doen om mee te doen aan de kennisontwikkeling hierover. En om daarmee een begin te maken: het rapport is gratis te downloaden van de site van Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling