Door Reint Jan Renes
Reint Jan Renes was dit jaar betrokken bij de gedragsunit van het RIVM. Hij deelt zijn belangrijkste inzichten in gedragsbeïnvloeding tijdens corona en welke lessen we kunnen trekken voor de volgende crisis.
Covid-19 heeft het belang laten zien van een goede informatievoorziening en het ontwikkelen van een gemeenschappelijk beeld van de werkelijkheid. Van ‘flatten the curve’ tot het omlaag brengen van R. De eerste les die we kunnen leren uit de coronacrisis is dat we door een tastbare dreiging weliswaar van alles willen weten over wat er gaande is (vanaf maart steeg het aantal dagelijkse bezoekers van nieuwswebsites van 6 miljoen naar ruim 9 miljoen bezoekers per dag, volgens cijfers van Nobo), maar pas echt collectief in actie komen als de urgentie massaal door autoriteiten erkend wordt.
Zolang we de ernst wel zien, maar autoriteiten er niet proactief en aansprekend over communiceren, blijven we halfslachtig handelen. Toen de eerste coronagevallen in ons land werden vastgesteld verkondigde premier Rutte tijdens een landelijke persconferentie dat we geen handen meer moesten schudden. Vervolgens gaf hij de directeur van het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM, een hand en stelde daarop lacherig vast dat het allemaal nog wennen was. We keken thuis massaal toe, gingen nog gewoon naar ons werk en hielden amper afstand.
Een ruime week later, toen de besmettingen zorgwekkend waren toegenomen en de capaciteit van de zorg steeds meer in het gedrang kwam, was de sfeer totaal omgeslagen. In een statig decor en met een ernstig gezicht sprak Rutte het volk toe en liet hij zichtbaar merken dat het ernst was. De overheid greep in en kwam met een duidelijke niet te negeren ‘call to action’. Nederland besloot massaal afstand te houden.
Communicatie alleen is niet voldoende
De coronacrisis maakt ook duidelijk dat weten niet hetzelfde is als willen en dat willen niet per se tot doen leidt. Een gegeven waar een minister na zijn huwelijksfeest ook achter kwam. De tweede les is dat het communiceren van een hele duidelijke set gedragsregels, gedragen door een erkend instituut weliswaar helpt om mensen ook daadwerkelijk in beweging te krijgen, maar het niet per se betekent dat ze het allemaal ook goed (blijven) doen. De zorgen die waren ontstaan door de oplopende besmettingen leidden bij veel mensen tot grote gevoelens van onzekerheid. Mensen gingen op zoek naar antwoorden en wilden weten hoe ze de dreiging konden afwenden.
Een strak gedefinieerde set aan gedragsmaatregelen creëert voor burgers een concreet handelingsperspectief. Mensen zijn gebaat bij heldere richtlijnen die ze kunnen opvolgen. Van het stuk wassen van onze handen tot duidelijkheid over mondkapjes.
Daarbij is het echter cruciaal dat de adviezen voor mensen haalbaar (‘hoe dan?’) en effectief zijn (‘waarom dan?’) en dat de fysieke en sociale omgeving het gewenste gedrag ondersteunt. Wanneer de testcapaciteit niet op orde is, heb je weinig aan goede intenties. En je kan nog zo voorzichtig zijn, maar als anderen geen afstand houden, beland je al snel ongewild in onveilige situaties. Voor het realiseren van gewenst gedrag zijn drie C’s belangrijk: Communicatie om te agenderen en activeren, Context om de juiste omstandigheden te creëren en Controle om in te grijpen waar nodig.
‘It’s science stupid!’
Toen duidelijk werd dat het virus weliswaar het probleem was, maar de oplossing vooral lag bij het collectieve gedrag van mensen werden gedragswetenschappers erbij gehaald. De derde les is dat voor het effectief veranderen van collectief gedrag we bereid moeten zijn wetenschappelijk te puzzelen.
Net zo goed dat virologen de tijd krijgen het virus te determineren om tot een vaccin te komen, moeten gedragswetenschappers de ruimte krijgen om onderzoek te doen naar gedrag om van daaruit tot zinvolle, goed onderbouwde adviezen te komen. Zonder de bereidheid om bij een pandemie het doen en laten van mensen vanuit een gedragsperspectief goed te analyseren is de kans op zinloze oplossingen groot. Ieder gedragsadvies heeft zijn eigen psychologische ‘constitutie’.
Testen heeft bijvoorbeeld andere gedragskarakteristieken dan afstand houden; het speelt incidenteel bij sommigen en als het relevant wordt zijn we er met volle aandacht mee bezig. Afstand houden daarentegen moeten we iedere dag doen, is iets wat veel zelfregulering vraagt en waar we afhankelijk zijn van anderen. Dus voor testen moeten we andere communicatiemethodes inzetten dan voor afstand houden en wat precies gaat werken weten we alleen wanneer we de drijfveren en barrières zorgvuldig in kaart brengen.
Lessen trekken voor de volgende crisis
De lessen die we nu leren uit de coronacrisis over het in gang zetten van een radicale gedragsverandering zijn extra relevant omdat er nog een crisis gaande is waar iedereen weet van heeft, maar waar we amper naar handelen. Om de opwarming van de aarde te stoppen, moeten we massaal in actie komen.
Recent onderzoek van Motivaction laat zien dat miljoenen mensen best bereid zijn klimaatvriendelijke keuzes te maken, zoals minder vlees eten, vaker de fiets pakken en hun huis isoleren, maar - zo blijkt uit hetzelfde onderzoek – ze voegen nog te weinig de daad bij het woord. Daar waar we door angst voor oplopende besmettingen massaal ons gedrag hebben aangepast, blijken we voor het klimaat nog amper in actie te komen.
Maar langer wachten leidt tot onherstelbare schade. Deze crisis kent geen tweede golf en heeft geen plan B. Als we nu niet radicaal ons gedrag aanpassen belanden we binnen afzienbare tijd in een definitieve lockdown. Daarom is het zo belangrijk nu te leren van deze crisis zodat we óók voor het klimaat collectief in actie komen.
Reint Jan Renes is Lector Psychologie voor een Duurzame Stad aan de Hogeschool van Amsterdam en was betrokken bij het opzetten van de gedragsunit van het RIVM.
