Luisteraar voorspelt wat er volgt op een ‘uh’

Spontane spraak bevat allerlei soorten haperingen, zoals stille pauzes, correcties, herhalingen en gevulde pauzes (uh’s en uhm’s). Ondanks dat deze haperingen zelf niets toevoegen aan de inhoud van een zin, worden ze wel degelijk gebruikt door luisteraars. Zij voorspellen met deze uh’s onmiddellijk welk woord gaat komen, ontdekte taalwetenschapper Hans Rutger Bosker van de Universiteit Utrecht.

Onderzoekers schatten dat elke 100 woorden ongeveer 6 haperingen bevatten. Je zou misschien denken dat al die haperingen in spraak de zin maar ‘ophouden’ en de luisteraar in de weg zitten. Maar het promotieonderzoek van Bosker laat echter zien dat dit niet het hele verhaal is.

Eye-tracking

Voor zijn onderzoek liet Bosker plaatjes zien aan proefpersonen terwijl hun oogbewegingen werden gemeten met eye-tracking. Er waren plaatjes van bekende (bijv. een hand) en minder bekende (bijv. een naaimachine) objecten. Proefpersonen kregen tegelijkertijd gesproken instructies te horen om op een van de twee objecten te klikken.

Als luisteraars een hapering hoorden in de spraak (bijv. ‘Klik op uh...’), bleek dat zij meteen richting het minder bekende object keken - zelfs nog voordat het object zelf werd uitgesproken. ‘Blijkbaar vonden zij het waarschijnlijker dat de spreker uhm-t voor een minder bekend object, zoals naaimachine, dan voor hand. Zo blijkt dat luisteraars uh’s gebruiken om onmiddellijk te voorspellen welk woord er gaat komen’, aldus Bosker.

het Wilhelmus uh uh uh

De Uh's van Willem Alexander, door Lucky TV.

Niet-moedertaalsprekers

Uit het onderzoek van de Utrechtse taalwetenschapper blijkt dat deze conclusie alleen opgaat wanneer je een moedertaalspreker hoort. Bosker: ‘Als luisteraars dezelfde instructies hoorden, maar dit keer met een sterk buitenlands accent, hadden zij géén voorkeur voor minder bekende objecten bij het horen van uh. Een uh met een buitenlands accent ‘betekent’ blijkbaar echt iets anders dan een uh met een Nederlands accent.’

Niet-moedertaalsprekers

Uit het onderzoek van de Utrechtse taalwetenschapper blijkt dat deze conclusie alleen opgaat wanneer je een moedertaalspreker hoort. Bosker: ‘Als luisteraars dezelfde instructies hoorden, maar dit keer met een sterk buitenlands accent, hadden zij géén voorkeur voor minder bekende objecten bij het horen van uh. Een uh met een buitenlands accent ‘betekent’ blijkbaar echt iets anders dan een uh met een Nederlands accent.’

Taaltoetsen

De uitkomsten van dit onderzoek zijn onder andere relevant voor het afnemen van taaltoetsen. ‘Om iemands vloeiendheid in een tweede taal te bepalen, meet men onder andere het aantal haperingen in de spraak. Uit mijn onderzoek blijkt dat niet alle haperingen slecht zijn voor communicatie: soms zijn ze ‘bruikbaar’ voor de luisteraar om te voorspellen wat komen gaat. Daarom ben ik van mening dat taaltoetsen niet het aantal haperingen zouden moeten meten, maar idealiter onderscheid zouden moeten maken tussen ‘bruikbare’ en ‘niet-bruikbare’ haperingen’, aldus de Utrechtse taalwetenschapper.