‘Weggezet worden als cijfer. Dat is wat duizenden mensen hebben meegemaakt. Mensen die zich van geen kwaad bewust waren. Voor de overheid bestonden zij alleen als cijfer, gecriminaliseerd en bewust gedehumaniseerd tot een zaaknummer’, valt er op de site van de SP te lezen.
In het fotoboek Weggecijferd. Teruggevochten. toont fotograaf Bert Teunissen de gezichten van 100 gezinnen die getroffen werden door het toeslagenschandaal, waarbij naar schatting om 26.000 ouders (onbedoeld) kleine fouten hadden gemaakt bij het aanvragen van kinderopvangtoeslag, onterecht verdacht werden van bewuste fraude en te maken kregen met keiharde terugvorderen zoals het terugbetalen van de volledige kinderopvangtoeslag en meer.
Je bent zelf geen lid bent van de SP, waarom wilde je aan dit boek meewerken?
'Ik werd gebeld door Joeri Jansen. Hij was naar een lezing van SP-Kamerlid Renske Leijten geweest en had net de documentaire 'Alleen tegen de staat’ gezien en vond het onze plicht als beeldmakers en verhalenvertellers om dit verhaal te blijven vertellen.
Om te zorgen dat dit nooit meer gebeurt, moet je eerst snappen wat er mis is gegaan. Zijn idee was daarom om het systeem van bewust de-humaniseren onder de aandacht te brengen. Mensen en gezinnen terugbrengen tot een dossiernummer vormt de basis van deze ramp. Zijn wens was die gezinnen hun gezicht terug te geven. Hun ware identiteit. Zo zijn we tot het concept gekomen om 100 slachtoffers thuis te fotograferen om zo te laten zien dat het om ‘gewone mensen zoals jij en ik’ gaat.
'Ik ben geen lid van de SP, noch van enige andere partij. Getwijfeld heb ik niet om hieraan mee te werken, want ik wist dat dit een zwaar onderbelicht dossier was en vond (en vind) het ook onbegrijpelijk dat dezelfde partijen en politici die hier verantwoordelijk voor zijn, net zo snel door de kiezers weer zijn terug gekozen in de regering. Dit kon voor mij maar twee dingen betekenen: of de Nederlandse burger interesseert het geen donder of ze weten niet goed wat er zich werkelijk heeft afgespeeld. Om te helpen een beter verhaal voor het voetlicht te krijgen heb ik hieraan meegewerkt.'
In Het Parool viel te lezen: ‘Bert Teunissen fotografeert al sinds zijn 15e en heeft een indrukwekkende staat van dienst (hij publiceerde in onder meer The New York Times en maakte onder andere de indrukwekkende internationale serie Domestic Landscapes), maar hij werd niet eerder zo gegrepen door een opdracht. Kun je dat uitleggen?
'Ongewild en ongevraagd krijg je van deze mensen hun verhaal te horen. Al na de eerste dag realiseerde ik me dat dit geen gewone klus zou worden en om de verhalen van me af te zetten begon ik die verhalen op te schrijven. Ik dacht te weten waaraan ik begonnen was, maar de verhalen hebben mij duidelijk gemaakt dat wij Nederlanders echt geen énkel idee hebben van het drama dat zich (al 17 jaar!) onder onze ogen heeft afgespeeld zonder dat wij het in de gaten hadden. De 'fraudeurs' kregen een dossiernummer en werd de directe toegang tot het Belastingkantoor geweigerd. Ze mochten alleen het algemene nummer bellen, kregen dan iemand aan de lijn die zijn/haar naam niet mocht geven en verdwaalden in een woud van regels, leugens en onwil. Als je de verhalen hoort, geloof je gewoonweg niet dat dit in Nederland heeft kunnen plaatsvinden; het is puur Kafka.
Hierdoor zijn hele gezinnen verscheurd geraakt (man gelooft zijn vrouw niet en geeft haar de schuld), families onthecht (mensen die hun ouders al jaren niet meer zien, omdat die beweren dat de Belastingdienst/Nederlandse Overheid geen fouten maakt, of omdat de mensen die door de claims van de Belastingdienst in financiële problemen zijn geraakt, hun kinderen niet meer konden onderhouden waardoor die door Jeugdzorg uit huis zijn geplaatst).
Mensen zijn hierdoor fysiek ziek geworden, vaak volledig afgekeurd en in de bijstand terecht gekomen, sommigen hebben zelfs zelfmoordpogingen ondernomen. Van één geval weet ik dat ze jarenlang door haar buurman is gevolgd en gefotografeerd - die alles heeft doorgespeeld aan de Belastingdienst. Die man is inmiddels berecht, maar nu loopt er nog een zaak van die vrouw tegen de ambtenaren die deze man daartoe hebben aangezet. Ondertussen heeft zij alles verloren (scheiding, bedrijf naar de knoppen, huis kwijt, kinderen uit huis geplaatst) en zit ze volledig afgekeurd alleen thuis in een galerijflat.
Een ander - inmiddels gescheiden - echtpaar heeft een aanklacht tegen de Staat lopen waarin ze bewijs aanvoeren dat er bij de Belastingdienst (nog steeds!) mensen werken die bewust wachtten tot mensen de 13e maand of het vakantiegeld kregen uitbetaald, waarna ze extra incassobedrijven op ze afstuurden onder het motto 'afpakjesavond'.
En zo heb ik nog legio andere niet te bevatten verhalen. Zoals van die vrouw die me een vuistdik dossier onder ogen schoof waarin werkelijk iedere pagina helemaal zwart afgelakt was. Of stel je voor dat je een alleenstaande moeder van twee dochters bent en je krijgt een brief van de Belastingdienst die ijskoud beweert dat je fraudeur bent omdat je 'helemaal geen kinderen hebt'.
Inmiddels is ook bewezen dat de Belastingdienst meer dan 9000 dossiers bewust heeft vernietigd.
Snap je? Het is gewoon crimineel. Daarom werd (en word) ik er zo door gegrepen.'
Het boek is ook interessant vormgegeven, kun je vertellen wat er bijzonder aan is en wat het beoogde effect daarvan is?
'Joeri heeft het vormgegeven en alles heeft te maken met de bindwijze: de pagina’s zijn om en om langer of korter afgesneden. Als je dan rechtsom door het boek bladert, zie je alleen de dossiernummers. Blader je linksom door het boek, dan zie je de foto’s (zie dit filmpje, red.).'
Wat hoop jij ermee te bereiken? Of wat denk je dat de SP er concreet mee bereikt?
'Dat de Nederlandse kiezer bij de volgende verkiezingen een andere keus zal maken en dat men niet langer denkt: ‘Waar rook is, is vuur.’ Of: ‘Ze zullen het er wel naar gemaakt hebben.' En dat er een complete reset plaatsvindt bij de Belastingdienst.'
Is de serie ook als outdoor- of printreclame gebruikt in de campagne van de SP?
'Ja, afgelopen zaterdag voor het eerst op het Kruisplein in Rotterdam. Helaas was dit slechts voor één dag omdat een vergunningaanvraag in Rotterdam drie maanden duurt. Het is de bedoeling dat dit een reizende tentoonstelling wordt in de publieke ruimte; bij voorkeur daar waar de burger en de overheid elkaar treffen, zoals rond een gemeentehuis.'
Hoe kijk jij als beeldenmaker in algemene zin naar politieke campagnes/communicatie?
'Niet. Ik bedoel: dat ziet er doorgaans echt niet uit! Verder hou ik me daar ook niet echt mee bezig. Dit is voor mij de eerste keer dat ik iets gemaakt heb in samenwerking met een politieke partij. En dat vind ik oké, omdat zij zich ook heel hard maken voor dit dossier; met name Renske Leijten. Mijn motivatie is puur het onrecht dat hier jarenlang heel bewust en op een zeer uitgenaste manier door de overheid is beleden.'
Zouden politieke partijen meer met [de zeggingskracht van] kwalitatieve fotografie moeten doen? Of moet je het in massacommunicatie over het algemeen – helaas – simpel houden?
'Ik geloof in de zeggingskracht van beeld (fotografie/film/grafisch) en denk dat daar veel meer gebruik van gemaakt zou moeten worden. Maar daar moet dan wel ook goed budget voor zijn. Dat zeg ik natuurlijk ook als docent aan een kunstacademie (Teunissen geeft tevens les aan het AKI ArtEZ Institute of the Arts in Enschede, red.).'
Het boek Weggecijferd. Teruggevochten. (oplage 2500) is - onder de kostprijs - te koop voor 15 euro via alle boekhandels.
Hier een lovende recensie in de NRC: 'Het fotoboek dat Bert Teunissen maakte over de gezinnen die zijn getroffen door de Toeslagenaffaire, gaat, net zoals de Nachtwacht, over de bescherming van burgers. En net zoals de Nachtwacht is het een bijzonder kunstwerk.'
