[Door Cindy Lammers]
Een doodgewone donderdagochtend waarop het bijna zaterdags druk is op Plein ’40-’45. Hart van de Amsterdamse wijk Slotermeer, onderdeel van stadsdeel Nieuw-West. Er is markt. Er zijn grote supers, waaronder Jumbo en de Marokkaanse Tanger. Er zijn buurtwinkels; een traditionele Nederlandse bakker, Turkse groenteboer, winkel met glinsterende vrouwenfeestkleding. Aan het plein ook De Honingraat, een vintage-hippe variant van het oude buurthuis. Jarenzeventigbehang, bontgekleurd meubilair, veel kantoorkamertjes met de deuren open, gezellige bar op de begane grond. En er zijn legio activiteiten, informeert het programmaboekje. Van heel Hollands tot multiculti.
Eigenwijks
In De Honingraat huist ook Eigenwijks, stichting van samenwerkende wijkbewoners in Nieuw-West. Als je iets in dit stadsdeel wilt ‘veranderen’ ligt het voor de hand om deze organisatie te benaderen. Zo gebeurde dat ook enkele jaren terug. Het stadsdeel had Slotermeer, goed voor circa 26.000 inwoners, al langer als probleemwijk aangemerkt. Want: laagopgeleid, weinig inkomen, slechte sociale cohesie, gevoel van onveiligheid. Een wijk bovendien waar in vergelijking met de rest van de stad veel gezondheidsproblemen zijn, zoals overgewicht, diabetes, psychische problemen en eenzaamheid. Dat moest anders.
Seksloos
Maar hoe krijg je de inwoners van een dergelijke wijk nu warm voor een ‘seksloos’ onderwerp als gezondheid? ‘Nou, niet door te denken dat jij het antwoord hebt en dit vervolgens te zenden, zoals tot nu toe gebruikelijk is in de overheidscommunicatie’, stelt Eigenwijks-directeur Dick Glastra van Loon. Maar door de inwoners zelf te laten ‘uitzoeken’ wat ze onder gezondheid verstaan en welke gezondheidsthema’s bij hen spelen. ‘Verandering moet gedragen worden, anders gebeurt er niks.’
Olievlek
Het project ‘Gezond Slotermeer’ was hiertoe een eerste aanzet. Onder leiding van Eigenwijks werden 35 actieve bewoners uit Slotermeer getraind tot gezondheidsambassadeurs. Deze onderzochten hoe medebewoners zich gezonder kunnen voelen en wat hiervoor nodig is. Ze interviewden daarvoor zo’n 350 mensen. Het onderwerp zou hiermee als een olievlek uitspreiden door de wijk. En het zou mooie, anders-dan-gebruikelijke data opleveren voor participerende (meebetalende) partijen als RIVM (zie kader), Hogeschool van Amsterdam (HvA) en GGD Amsterdam.
Community based
‘Van oudsher werkt een stadsdeel, als onderdeel van de gemeente, niet zelf aan gezondheidsbevordering van bewoners, dat doet de GGD. Nogal op een traditionele manier, via losse interventies en voorlichting’, zegt Age Niels Holstein, projectmanager bij de gemeente Amsterdam. ‘Ik heb toen een programma voor het stadsdeel geschreven om dit nu eens wel te doen en dan niet door middel van professionele inspanning maar community based, met de bewoners.’
Meetinstrument
Hieruit vloeide in samenspraak met grotendeels dezelfde partners een vervolgproject voort: ‘Kijk! Een gezonde wijk!’. Een traject door en voor bewoners van Slotermeer dat zou resulteren in een app. ‘Deze app is het meetinstrument, maar het proces ernaartoe was misschien nog wel belangrijker’, vertelt RIVM-adviseur Lea den Broeder, tevens lector omgeving en gezondheid aan de HvA. ‘Als je wijkbewoners wilt betrekken en activeren, moet je methodes gebruiken en indicatoren formuleren waarbij de rol van die bewoners zo groot mogelijk is en zij individueel aan het woord komen.’
RIVM: ‘We moeten niet in Bilthoven blijven zitten’
Elise van Kempen, projectleider RIVM: ‘Wij profileren ons als organisatie midden in de maatschappij en het project in Slotermeer is een mooie kans om dit te laten zien. Daarnaast merken we dat als we de leefomgeving in Nederland goed in beeld willen krijgen, we andere technieken nodig hebben of bestaande moeten verbeteren. Dus niet in Bilthoven blijven zitten, maar participerend samenwerken. Al jaren wordt er in onderzoek de wijkschouw gedaan waarbij experts buurtkenmerken meten, maar hier komt geen burger aan te pas. Dat moet anders; we moeten een combinatie maken met citizen science. Dit past tevens bij wat de overheid verlangt van burgers: meer zelfredzaamheid en participatie. Het RIVM wil graag een soortgelijk proces als in Slotermeer in andere wijken in Nederland gaan doen.’
Lekker kunnen kletsen
Dat gebeurde allereerst door een expertgroep van wijkbewoners in het leven te roepen. Verder werden er ‘wijkscans’ georganiseerd (placemaking-methode). Hierbij wandelden in totaal 75 mensen in groepen al pratend en observerend door de wijk. ‘Ze werden begeleid door ‘wervers’, buurtbewoners uit ons netwerk die wij hebben benaderd om een actieve rol in het project te spelen’, zegt Karin Kauw, opbouwwerker bij Eigenwijks, die het leeuwendeel van de communicatie met en ondersteuning van de bewoners heeft verzorgd. ‘Mensen met een bepaalde functie in de buurt bijvoorbeeld, of die lekker kunnen kletsen en anderen enthousiasmeren. Onder de wervers zaten ook ambassadeurs.’
Hondenpoep
Tijdens de wandelingen praatten de deelnemers over een aantal vooraf vastgestelde thema’s om het onderwerp gezondheid toch al iets af te bakenen. ‘Moest wel’, zegt Kauw. ‘Zou je alles openlaten, dan zou het alleen gaan over zwerfvuil en hondenpoep.’ Daarna gingen ze samen aan de slag met ordenen en prioriteren van de data. Als laatste stap presenteerden ze de resultaten aan elkaar. Hier kon het RIVM dan vervolgens de grote gemene delers uit halen, ofwel de indicatoren.
Obesitas
Verschil met de ‘oude weg’: waar de indicatoren voorheen door de onderzoeker werden vastgesteld, is dit nu in handen van de onderzochten. De burger is de onderzoeker. ‘Neem de indicator obesitas’, zegt Glastra van Loon. ‘Leuk hoor maar het zegt en doet de gemiddelde wijkbewoner niets. Daarom kijken we naar wat de indicatoren zijn voor de mensen zelf.’ ‘Als je bij de bewoners begint voelen ze ook dat het echt iets van hen is’, weet Holstein. ‘En uiteindelijk komt obesitas dan ook zeker ter sprake.’
Uit de comfortzone
Verder waren er groepsdiscussies waarbij van de Structured Interview Matrix (SIM)-methode werd gebruikgemaakt. Veel interviewen en geïnterviewd worden, vat Kauw het samen. ‘Ook hier hebben we ingezet op mensen uit ons netwerk. SIM werkt heel goed voor deze doelgroep. Ze werken samen, presenteren, ontmoeten nieuwe mensen, komen uit hun comfortzone. Het bindt mensen. Heel belangrijk in het proces naar gedragsverandering.’
Drempel verlagen
‘Empowering the people’, verwoordt Den Broeder (RIVM) het. ‘Je biedt bewoners de gelegenheid om redelijk anoniem hun zegje te kunnen doen. Wij weten dat deze groep niet zo snel opstaat tijdens een bijeenkomst om een mening te geven. Taalachterstand speelt hierbij vaak ook een rol. Dat zien we bijvoorbeeld bij gemeentelijke inspraakprocedures; daar zijn het veelal de goedgebekte hoger opgeleiden die spreken. Daarbij bedachten we ook: ze hebben wel bijna allemaal een mobieltje! Wellicht kunnen we de drempel verlagen door daar iets mee te doen.’
In samenspraak
Studenten van de HvA doken op de ontwikkeling van de app ‘Kijk! Een gezonde wijk!’, ook weer in samenspraak met de bewoners en op basis van alle eerder verzamelde gegevens. ‘Mensen denken dat als je het over gezondheid hebt, de app zoiets is als een calorieënteller. Gedurende het proces werd duidelijk hoe breed het onderwerp is en dat ook eenzaamheid en omgaan met elkaar eronder vallen’, aldus Glastra van Loon. Verder hebben de bewoners meegedacht over de website door middel van ‘paper-prototyping’: letterlijk met pen en papier zelf een ontwerp maken.
Wat kan de app?
Met de app ‘Kijk! Een gezonde wijk!’ kunnen inwoners van Slotermeer hun mening geven over (on)gezond gedrag in hun wijk, of een melding doen. Deze informatie wordt gebruikt voor het ontwikkelen van oplossingen voor een gezonde leefomgeving. De app heeft vier thema’s – ‘(on)gezond gedrag’, ‘woonomgeving’, ‘ontmoetingsplekken’ en ‘voorzieningen’ – met daaronder weer een aantal subonderwerpen, zoals ‘eten dumpen’, ‘fietsende mensen’, ‘storende geur’ en ‘favoriete groene plek’.
De app is gelanceerd tijdens het Gezondheidsfestival in november 2016.’
Meetweek
De kunst was vervolgens om buurtbewoners de app te laten gebruiken. ‘We hebben de lancering opgehangen aan de ‘Meetweek’, die werd afgetrapt tijdens het Gezondheidsfestival in november vorig jaar’, zegt Kauw. ‘Dat festival organiseren we sinds 2014 in Slotermeer; het programma wordt door onze ambassadeurs ingevuld.’ Met de Meetweek werden de bewoners uitgedaagd om de app te downloaden en hun ‘mening te geven over hoe gezond de wijk is ingericht en hoe gezond de mensen in jouw wijk zijn’. En: ‘Zo verzamel je informatie zodat gemeente, ondernemers en bewoners samen plannen kunnen maken om de gezondheid van Slotermeer en haar bewoners te verbeteren’.
Prijzen winnen
Als extra stimulans vielen er ook prijzen te winnen, zoals een boodschappenpakket of een fiets. Kauw: ‘We hebben er grootschalig over gecommuniceerd. Flyers, posters, Facebook, website, berichten in lokale kranten, maar ook hier weer het netwerk ingeschakeld om de boodschap door te vertellen. Verder heeft stadsdeel Nieuw-West via zijn eigen kanalen over de app gecommuniceerd.’
Verbeterpunten
Den Broeder is ‘zeer tevreden’ over het proces, zegt ze. ‘Vond het fascinerend! Ik heb betrokken en ontroerende mensen meegemaakt. Buurtgenoten die elkaar leerden kennen en zowaar raakvlakken ontdekten, terwijl ze al langer bij elkaar in de straat wonen. Dat is winst.’ De andere partijen uit de projectgroep delen dezelfde ervaring.
Minder tevreden zijn ze over het aantal deelnemers: negentig mensen in de wijk hebben de app gedownload; dertig hebben actief gemeten. In totaal zijn er 450 metingen gedaan. ‘Het is moeilijk te zeggen wat we vooraf verwachtten, want het proces was totaal nieuw’, zegt Kauw. ‘Maar het viel gevoelsmatig wel wat tegen ja.’ Inmiddels wordt er druk geëvalueerd; verbeterpunten moeten leiden tot meer gebruik in de nabije toekomst.
Verbeterpunten voor ‘Kijk! Een gezonde wijk!’
● Beter communiceren 1: duidelijk maken wat bewoners er concreet aan hebben, bijvoorbeeld door een belanghebbende partij te koppelen aan de Meetweek.
● Beter communiceren 2: de boodschap afstemmen op het niveau van de bewoners; eenvoudig Nederlands gebruiken (minder tekst, geen lange zinnen, bijzinnen en moeilijke woorden).
● Beter communiceren 3: ook de communicatiemiddelen laten testen door mensen uit de doelgroep.
● Meerdere Meetweken organiseren, om bewoners te stimuleren de app te gebruiken en gezondheid extra onder de aandacht te brengen.
● De Meetweek koppelen aan een speciaal thema om bewoners meer te triggeren.
● De aan de Meetweek gekoppelde prijzen niet richten op het individu maar op de groep (‘Win plantjes voor de hele straat!’).
● Technologische toepassingen eenvoudiger maken. Zoals het downloaden en gebruiken van de app (niet weten hoe, te weinig geheugen, geen databundel om de app op straat te gebruiken, ‘moet ik betalen voor gps?’, ingewikkelde inlogcode).
Simpeler
Glastra van Loon: ‘Vanwege het gemiddelde niveau van de bewoners in Slotermeer mag het nog eenvoudiger en aantrekkelijker. Het Nederlands mag nog simpeler. Van tevoren hadden we besloten om alles in het Nederlands te communiceren. Dit is immers de taal die iedereen moet kunnen spreken om mee te doen in onze maatschappij. Idee was ook, omdat er veel in groepsverband werd gedaan, dat mensen die het Nederlands niet zo goed beheersen geholpen zouden worden door mensen die dat wel doen. Dit bevordert het contact binnen de groep en zo leert men van elkaar. Dat gebeurde ook wel hoor, maar het mag meer en kan beter.’
Doodzonde
‘Wat beter kan’ suggereert dat het project toekomst heeft, maar dat is helaas nog geen zekerheid. Kauw: ‘We zijn in 2015 gestart, hebben tot de zomer van 2016 voorbereidend werk gedaan en nu zijn de meeste potjes (subsidie)geld op.’ Alleen de financiering via het RIVM loopt nog tot eind 2017. ‘Wij werken dit jaar verder aan een verduurzamingstrategie’, zegt RIVM-projectleider Elise van Kempen. ‘Het zou doodzonde zijn om te stoppen.’ Collega Den Broeder: ‘Het project in Slotermeer is een citizen science-proces dat in de gezondheid bijna nog niet is toegepast. Je moet het wel de kans geven.’
Concrete actie
‘Het is uniek, logisch dat je dan wat zoekende bent en een langere adem nodig hebt’, zegt ook Holstein. En geld van de gemeente Amsterdam? ‘Voorzitter van de bestuurscommissie Amsterdam Nieuw-West, Achmed Baâdoud, is in ieder geval enthousiast en van goede wil.’ Eigenwijks is natuurlijk al actief in Slotermeer en kan uit de data van ‘Kijk! Een gezonde wijk!’ altijd haakjes halen voor nieuwe activiteiten. ‘Maar het is ook belangrijk dat de inwoners merken dat hun meetinspanningen concreet leiden tot verbeteringen in de wijk. Dat vergt commitment en investering van het stadsdeel’, benadrukken Glastra van Loon en Kauw. Er wordt binnenkort ‘over vergaderd’. ‘Prima maar laat dit dan wel leiden tot concrete actie, want die is in deze tijd van spanningen hard nodig.’
