Mag je gedrag beïnvloeden door mensen aan de schandpaal te nagelen?

Het heeft een paar honderd jaar geduurd maar het ziet er naar uit dat we de oude en vertrouwde schandpaal weer tot het arsenaal aan strafmaatregelen mogen rekenen. Maar hoe effectief is deze methode wanneer we kijken naar gedragsbeïnvloeding. Wanneer werkt deze opnieuw omarmde vorm van naming (of beter, showing) en shaming wel en wanneer niet? En accepteren wij deze vorm van gedragsbeïnvloeding eigenlijk wel?

Openbare boetedoening

Wanneer je in de middeleeuwen bijvoorbeeld een stuk brood stal, overspel pleegde of te laat voor de misviering kwam kon je rekenen op een schandstraf of schaamstraf. Het doel van deze straffen was primair de veroordeelde in zijn eer te krenken of te onteren. Zoals we van onze middeleeuwse voorouders mogen verwachten beschikten zij over een heel scala aan gruwelijke attributen waarmee ze deze straf konden uitvoeren. De bekendste is de schandpaal, een stuk hout waarin je met handen en hoofd werd vastgezet zodat het hele dorp kon zien wat voor een schavuit de veroordeelde wel niet was.

Reputatie aan gruzelementen

De achterliggende gedachte was simpel. De veroordeelde werd als voorbeeld gesteld en moest de rest van het volk er aan herinneren dat de regels er waren om nageleefd te worden. Omstanders mochten de belhamel bekogelen met rot fruit, paardenvijgen en stenen waarmee de straf ook voor het nodige volksvermaak zorgde. De publiekelijke vertoning had natuurlijk een verwoestende werking op de reputatie van de doerak die zich tot lang na de staf niet in het openbaar durfde te vertonen, als hij/zij de straf überhaupt al overleefde. De schandpaal werd officieel halverwege de negentiende eeuw als strafmaatregel afgeschaft.

Privacy versus opsporingsbelang

Op dit moment brengen we in Nederland eigenlijk alleen nog maar verdachten herkenbaar in beeld als het opsporingsbelang dit toelaat. Het beschermen van de privacy beschouwen wij als een groot goed, ook wanneer het om een verdachte van een misdrijf gaat. We laten ons daarbij leiden door de angst ten onrechte iemands goede naam te schaden. In toenemende mate worden tijdens opsporingsprogramma’s op televisie maar vooral ook via social media haarscherpe foto’s van kopschoppers of pinpasdieven gedeeld. Een fenomeen dat deels kan worden verklaard door een groeiende hoeveelheid smartphones maar wellicht ook door een verschuivende norm die deze vorm van naming en shaming steeds meer toelaat.

Jakub de piraat

Maar het herkenbaar in beeld brengen van verdachten is iets anders dan het publiekelijk aan de schandpaal nagelen van veroordeelden, zoals dat tot 1854 het geval was. Zijn we daar in Nederland aan toe? En belangrijker nog, werkt het? Eerder dit jaar liep In Tsjechië een zekere Jakub F. tegen de lamp. Jakub verspreidde jarenlang illegale software in Tsjechië en mocht zijn straf zelf kiezen; een boete van ruim 200 duizend euro, of 200 duizend views binnenhalen voor een anti-piraterij-spot waarin hij zelf de hoofdrol zou spelen. Jakub koos voor het laatste en het strak geregisseerde filmpje waarin hij zijn medepiraten waarschuwt voor de gevolgen van uploaden is op YouTube inmiddels meer dan een miljoen keer bekeken. Jakub plaatste zijn hoofd in een moderne online schandpaal en werd uitgedaagd zo veel mogelijk publiek te verzamelen.

Is Nederland er klaar voor?

In Nederland richt stichting BREIN haar pijlen ook steeds meer op individuen die torrents van films en series via sites als Bittorrent verspreiden. Vorige maand nog meldde deze waakhond dat ze een ex parte-bevel tegen een grote torrentuploader op de illegale site KickAssTorrents heeft gekregen. Het gaat om een 20-jarige student die 800 torrents van films en series als Jurassic World, The Avengers, The Walking Dead en The Big Bang Theory, uploadde. De strafmaatregel is in Nederland anders dan in Tsjechie en de student moet de copyrightinbreuk staken onder last van een dwangsom van 2000 euro per dag en de juridische kosten van BREIN vergoeden. Hiernaast moet hij een schadevergoeding betalen waarvan de hoogte nog moet worden vastgesteld. Maar stel dat we deze ‘crimineel’, die handelde in strijd met het inbreukverbod op auteursrechten ook als voorbeeld willen stellen en aan de schandpaal nagelen net als de Tsjechische Jakub. Waar moeten we dan rekening mee houden?

• Allereerst is er de identificatie met de overtreder. De groep waarvan we het gedrag willen beïnvloeden moet zich kunnen identificeren met de pleger en de doelgroep moet zich herkennen in de situatie en de context waarin de overtreder zich bevond voor hij werd gepakt. In het Tsjechische filmpje wordt die situatie helder in beeld gebracht en dus niet zonder reden.

• Vervolgens speelt authenticiteit een rol. Geen gekunstelde vertoning die gaat ‘over’ de overtreder, maar een first-person narrative waarin de overtreder zijn ervaring deelt. Persoonlijk, eerlijk en recht op de man af. Het is dus geen promotiefilmpje voor de handhaver maar een boetedoening door de boef in kwestie. Hoe authentieker, hoe groter de kans dat we ons herkennen in zijn of haar situatie en willen voorkomen dat ons hetzelfde overkomt.
• Tot slot gaat het om redelijkheid. Het is belangrijk maat te houden bij het vaststellen van de strafmaatregel. In principe is de boetedoening an sich de straf. Wanneer er naast deze openbare vernedering ook nog eens een enorme onredelijke geldboete wordt opgelegd bestaat de kans dat we de boef omarmen als martelaar. Denk hierbij aan de alleenstaande moeder die voor het downloaden van een paar Disneyfilms in Amerika een boete kreeg opgelegd van enkele miljoenen dollars. Waargebeurd…toch?

Moreel acceptabel?

Maar zouden wij in Nederland een dergelijke vorm van veroordeling als publiek accepteren? In sommige gevallen wordt er bij het bepalen van de strafmaat wel degelijk rekening gehouden met het feit dat de pleger van een strafbaar feit publiekelijk al door het slijk is gehaald. De pleger zou daarmee al voor een deel gestraft zijn. Het zit dus al wel in ons ‘systeem’. Maar zouden wij het als volk accepteren als een straf alleen deze vorm zou hebben? De bovengenoemde voorbeelden gingen over het uploaden en verspreiden van illegale kopieën. In Nederland is echter ook het downloaden uit illegale bron niet toestaan. Hier maken heel veel mensen zich schuldig aan maar o.a. de privacywetgeving maakt handhaving erg lastig. Juist omdat handhaving lastig is zouden we de overtreders moeten aanspreken op hun moraal en wie kan dat beter dan iemand die tegen de lamp liep en spijt heeft. Gewoon een ongelukkige er uit pikken, een filmpje maken en social media haar werk laten doen. Communicatief gezien best een interessante invalshoek maar toch voelt dat wrang. Wat is dat toch? Lopen we hier tegen de grenzen aan van wat wij moreel acceptabel vinden? Voelen wij aan dat iemands reputatie op deze wijze om zeep helpen een brug te ver gaat?