Persconferentie Rutte schiet tekort in effectieve gedragsbeïnvloeding

We wisten nog weinig over corona in maart en april 2020. Er was veel angst, we zagen verontrustende beelden uit Italië en waren bezorgd zorgen over wat er hier zou gaan gebeuren. Nu is er de nieuwe angst  voor de besmettelijkheid van de Britse variant, maar inmiddels weten we al veel meer: talloze grafieken met besmettingscijfers, ziekenhuisopnames, bezette IC-bedden, positieve testpercentages, R-getallen en een overzichtelijk dashboard.

Het verschil in kennis zien we terug in persconferenties als we de toespraken van maart en april vorig jaar vergelijken met de eerste persconferentie van dit jaar. Maar is deze verandering een verbetering? In maart en april gingen de toespraken van Rutte en de De Jonge vooral over hoe goed wij dit met zijn allen zouden kunnen (beïnvloedingstechnieken: positieve bekrachtiging en social proof):

• ‘We zijn misschien wel dichter bij elkaar dan ooit.…’
• ‘Dat hebben we samen met 17 miljoen mensen gedaan.’
• ‘Je ziet dat Nederland dit snapt.’
• ‘Dat geeft mij vertrouwen dat we het aan kunnen met elkaar’.

Nu horen we (naast het begrip van Rutte voor onmacht en frustratie) veel uitleg en verdediging van de lockdown door cijfers:

• ‘Iedereen zal begrijpen dat er geen andere keuze was omdat de cijfers niet snel genoeg dalen.’
• ‘Met vandaag bijna 5.000 positieve testuitslagen nog steeds veel en veel te hoog. Het aantal mensen dat een ander kan besmetten ligt ruim boven de 100.000.’
• ‘De Britse variant is nu nog verantwoordelijk voor een paar procent van alle besmettingen in Nederland, maar de verwachting is dat hij net als in Engeland de overhand zal krijgen.’
• ‘Zeker zo’n 30 procent besmettelijker.’
•  ‘We hebben nu met de laatst berekende R van zo’n twee weken geleden, van 0,95 (…) dan weet je eigenlijk zeker dat als de Britse mutant een groter deel gaat uitmaken als veroorzaker van de besmettingen, dat als vanzelf met een vergelijkbaar aantal maatregelen en vergelijkbare compliance die R omhoog gaat.’
• ‘Als je het bron- en contactonderzoek in zijn volledigheid kunt uitvoeren, dan mag je daar een maximaal remmend effect van verwachten en dat zou 0,4 kunnen zijn op de R is weleens gemodelleerd door het RIVM.’

Boodschap kan sterker

Cijfers zijn nuttig voor inzicht en daarop gebaseerde beleidsvorming. Ze bieden legitimiteit voor de maatregelen. En kunnen, mits goed gebracht, draagvlak voor de lockdown onder de bevolking vergroten. Dat is mooi. Echter, draagvlak is het probleem niet. Het draagvlak voor de maatregelen ís groot. Rutte: ‘Dat geldt sowieso in Nederland, dat er een enorm draagvlak is voor de lockdown, dat er een enorm draagvlak is voor de verlenging, dat er een enorm draagvlak is ook om je aan de regels te houden.’

Het werkelijke probleem is het gedrag van mensen dat hier niet mee strookt. De Jonge: ‘Slechts de helft van de mensen met klachten, laat nu een test doen.’ en ‘We weten dat ook ruim een kwart van de mensen met een positieve testuitslag toch op pad gaat, terwijl ze thuis moeten blijven.’

Als het gaat om effectieve gedragsbeïnvloeding kan de boodschap sterker.

De overheid wil ons bewegen tot persoonlijke en concrete gedragsveranderingen: dat Paul in de auto of op de fiets stapt om naar een testlocatie te rijden terwijl hij niet gelooft dat zijn loopneus corona zal zijn. Dat Amanda niet naar de verjaardag van haar 65-jarige alleenstaande moeder gaat. Dat de 18-jarige Mees na een week thuis zitten op vrijdag niet op een bankje in het park met vrienden afspreekt. Dat zijn voor deze mensen persoonlijke beslissingen die ze vaak nemen op basis van gevoelens, emoties en de context van dat moment. Niet op basis van algemene informatie over het R-getal, grafieken van ziekenhuisopnames of een dashboard.

Ik vermoed dat de vele mensen die de lockdown ondersteunen maar zich niet laten testen en wel de straat op gaan, dit na deze persconferentie blijven doen. Want deze algemene informatie zal hun gedrag niet ineens veranderen. Wat mensen wel beweegt is de wens om deel uit te maken van een geheel, gezien te worden en een positief vooruitzicht te hebben. En voor verandering: vooral concreet handelingsperspectief.

Voor een aantal van deze zaken was aandacht. Er waren complimenten: ‘Gelukkig zien we overal in NL prachtige initiatieven, professioneel en vrijwillig. Er was begrip: ‘Ieder van ons heeft inmiddels zijn of haar eigen coronaverhaal’. Een positief voorruitzicht: ‘Er is licht aan het einde van de tunnel.’ En er werd geschetst waarom we ons aan de maatregelen moeten houden: ‘Niet alleen omdat het om ongelofelijk veel banen gaat maar ook om straks nog levendige dorpen en steden hebben, met aantrekkelijke en afwisselende winkelstraten en horecapleinen. Omdat we straks allemaal weer een festival, een sportevenement of voorstelling willen bezoeken.’

Echter, het handelingsperspectief was mondjesmaat aanwezig.

Richting het einde van de toespraak noemt De Jonge: ‘Heb je klachten, laat je dan testen, en doe dat dan ook snel’ (…) ‘Er zijn inmiddels 376 locaties waar je terecht kunt.’ En ‘Zit je nou in zo’n situatie dan is er hulp, altijd. Vrijwilligers van tal van organisaties zoals het Rode Kruis staan klaar om te helpen.’ Veel meer perspectief werd er niet geboden.

Als Rutte en De Jonge echt willen dat wij ons gedrag aanpassen, zouden zij daar een veel duidelijkere voorzet en hulp bij mogen aandragen. Ik denk aan prominente aandacht in de toespraken voor:

• …positieve voorbeelden van het gewenste gedrag. Zoals bij het testen: hoe makkelijk het is om een afspraak te maken, de korte wachttijd, hoe dichtbij de locaties zijn, de snelle uitslag, dat mensen die dachten geen corona te hebben dit na de test toch bleken te hebben.
• … toegankelijke hulp die mensen kunnen krijgen: welke organisaties kunnen iets voor je betekenen als je thuis moet blijven (benoem deze expliciet)? Hoe bereik je die (geef websites en telefoonnummers)? Waarvoor kun je ze bereiken? (geef aan voor welke specifieke hulpvragen je daar terecht kan).
• … het wegnemen van drempels om hulp te vragen: door het benoemen van drempels, dat deze ongegrond zijn en het geven van voorbeelden van anderen die toch hulp hebben gevraagd.
• … hoe je op moeilijke momenten toch de juiste beslissing kan nemen: benoem concrete lastige momenten, geef alternatieven voor gedrag, benoem hulpmiddelen (zoals apps om samen spelletjes te doen, te wandelen, etc.) en voorbeelden van wat andere mensen doen.
• … technieken om jezelf te helpen om je aan de maatregelen te houden zoals: overtuigende gedachten, doelen stellen, stappenplannen maken, jezelf (door anderen laten) complimenteren en beloningen in het vooruitzicht stellen.
• … concrete mogelijkheden voor mensen aandragen om ervaringen te delen en elkaar te helpen: bijvoorbeeld via hulpinstanties (benoem deze) of laagdrempeliger in sociale mediagroepen (benoem deze, geef voorbeelden en ervaringen).
• … herkenbare rolmodellen die realistische ervaringen geven van testen, thuis blijven en afstand houden.

Rutte en De Jonge doen er naar mijn idee goed aan als ze, naast een eventuele avondklok of andere striktere maatregelen, een duidelijkere voorzet voor gedrag een plek geven in de volgende persconferentie. Zodat mensen ook echt dat zetje in de goede richting krijgen.

Over de auteur

Cecilia Keuchenius is sociaal psycholoog (MSc.) en gedragsdeskundige. Zij is werkzaam in de functie van senior onderzoeker (Senior Research Manager) bij Motivaction.

Lees ook: In de persconferentie van Rutte ontbrak een dankwoord aan Famke Louise
Lees ook: De 14 technieken in gedragsbeïnvloeding in Mark Ruttes persconferenties