NATUURLIJK LEIDERSCHAP: handelen vanuit verbinding.

De essentie van natuurhersel is verbondenheid, stelt Prof. Dr. Matthijs Schouten is bijzonder hoogleraar Natuurbeheer aan de Wageningen University, hoogleraar Natuurbescherming aan de Universiteit van Cork, natuurfilosoof bij Staatsbosbeheer en boeddhistisch leraar. Een goed gesprek over de vanzelfsprekendheid van duurzaamheid en natuurlijk leiderschap: ‘Mensen terugbrengen naar de natuur is mensen terugbrengen naar hun natuur’.

Boeddhisme en natuurbeheer zijn in jouw levensverhaal onlosmakelijk met elkaar verbonden. Hoe is dat zo gekomen?

Ik ben opgegroeid in een klein boerendorp in Limburg. Als klein kind kreeg ik al een enorm onbehagelijk gevoel over de manier waarop er op boerderijen met dieren werd omgegaan; als productie eenheden. Ze werden goed verzorgd, maar wel met het uiteindelijke doel was wel om ze te slachten en er geld aan te verdienen. Toen ik een jaar of vijf was liep ik het erf van de buren op en hoorde een enorm gekrijs. Ik zag dat de slager een varken wilde slachten. Het beest keek in de loop van een geweer en wist dat het zou worden gedood. Je kon de angst zien, horen en ruiken. Ik moest overgeven van het tafereel en was dagenlang volledig van de kaart. Dat doden van een dier waarvan ik getuige was, wekten existentiële vragen bij me op: waarom mocht en kon dit zomaar? Welk recht hebben mensen om dieren dit aan te doen? Deze innerlijke strijd werd nog eens verder aangewakkerd omdat ik opgroeide in de tijd van de ruilverkaveling, en met mijn eigen ogen zag hoe de oorspronkelijke natuur met bossen, beken en heide rondom ons dorp werd opgeofferd voor landbouw en veeteelt. Ik zat als kind op een christelijke basisschool en kreeg daar godsdienstonderwijs. Daarbij kwamen onderwerpen als barmhartigheid voorbij, maar het ging altijd alleen maar over mensen. Als ik mijn leraar vroeg waarom dit alleen voor mensen gold, kreeg ik als antwoord dat de natuur er was om de mens te dienen. Dat zat me dwars. Op de middelbare school kreeg ik een nogal progressieve godsdienstleraar die ons tijdens de allereerste godsdienstles over andere onderwees; waaronder het boeddhisme. Deze leraar vertelde dat de eerste en belangrijkste regel van het boeddhisme is om mededogen te hebben met al wat leeft. Het zette mijn hart wagenwijd open en startte mijn relatie met het boeddhisme. Toen ik na mijn middelbare school biologie ging studeren in Nijmegen bleek mijn hoogleraar – Victor Westhoff - een boeddhist te zijn.

Een fraai staaltje toeval?

Wat Victor me liet zien - wat hij persoonlijk belichaamde - was dat er een onlosmakelijke relatie is tussen metta en natuur. Mijn hoogleraar voelde zich ten diepste verbonden met de natuur en zette zich daarom tomeloos in voor het welzijn van alle levende wezens. Dat was een enorme inspiratie en gaf mijn studie – nog voor deze echt was begonnen – een enorme verdiepingsslag. Het studeren van biologie was niet langer het doel, maar het middel om tot natuurbescherming te komen. Omdat ik bevredigende antwoorden op de gewetensvragen uit mijn kindertijd vond in het boeddhisme – waarin een gelijkwaardige relatie tussen mens en natuur centraal stond - ben ik als bijvak godsdienstwetenschappen gaan studeren. Die studie was puur theoretisch – we bestudeerden teksten – en dat vond ik prima. Ik vond mediteren in eerste instantie namelijk maar niks. Op een feestje kwam ik op een gegeven moment iemand tegen die net terug was van een tiendaagse meditatiecursus en daar geanimeerd over sprak. Ik besloot die avond - impulsief - dat ik meditatie minstens één keer zelf aan den lijve moest ondervinden, en dus ging ik op retraite in Engeland. Het werd een bepalende reis. Ik vond de eerste dagen verschrikkelijk. Alles deed pijn. Fysiek en mentaal. Als ik mijn verschrikkingen met de leraar deelde keek ze me slechts liefdevol aan en zei: ‘Yes, yes, yes. Never mind. That will change. Just observe the breath’. Ik wist niet wat ik hier mee moest. Na een aantal dagen veranderde er iets. Ik had geen pijn meer voelde me heel helder. Ik dacht – natuurlijk – dat dit verlichting was. Toen ik dat vervolgens ging delen met de leraar zei ze exact hetzelfde als de dagen ervoor: ‘Yes, yes, yes. Never mind. That will change. Just observe the breath’. Deze les in onbestendigheid sloeg in als een bom. Alle teksten die ik had bestudeerd vielen op hun plek. Ik begreep de betekenis ervan écht. Het boeddhisme werd vanaf dat moment een levende realiteit.

Hoe verhouden Matthijs de natuurbeschermer van Staatsbosbeheer en Matthijs de boeddhist zich tot elkaar?

Er is geen Matthijs de professional en Matthijs privé. Ik ben – zoals alles en iedereen – natuur en besta bij gratie van verbinding. Ik weet en voel me verbonden met al wat leeft. Mijn enigste en diepste drijfveer is een grenzeloze liefde voor al wat leeft. Alles wat ik doe staat dan ook in het teken van het praktiseren en manifesteren van metta. Voor mij is het vermogen om mezelf te kunnen vergeten als autonome entiteit de grootste verworvenheid van het boeddhisme. Vanuit het zelfloze besef manifesteert metta zich als vanzelf. Het is natuurlijk om zoveel mogelijk bij te dragen aan het welzijn van alle levende wezens. Ik ben altijd één met alles, en daarom doet alles – werk en privé - wat ik doe ertoe. Alles is mijn manifestatie. Ik kan bij mijn werk voor Staatsbosbeheer en de Universiteit van Nijmegen heel dicht bij mijn boeddhistische beoefening blijven. In beide gevallen word ik geacht te reflecteren en contempleren en ervoor te zorgen dat we het bij natuurbeheer over de werkelijk wezenlijke zaken hebben en niet over de waan van de dag. Misschien is het daarom beter om het over natuurherstelling te hebben in plaats van natuurbescherming. Het gaat namelijk om terugbrengen; mensen terugbrengen naar dé natuur is mensen terugbrengen naar hún natuur. Dat is waarom mensen een goed gevoel krijgen als ze in de natuur zijn. Ze herkennen – bewust of onbewust – de verbinding. De Boeddha heeft ons niet voor niets geleerd dat het afgesneden zelf een belangrijke bron van lijden is. De mens lijdt omdat hij zijn verbintenis met de natuur uit het hart is verloren. Dat is onnatuurlijk. In harmonie zijn met de natuur is in harmonie zijn met de natuurlijkheid der dingen. Verbintenis is een eerste levensbehoefte.

De manier waarop mensen – destructief - omgaan met de natuur is dus het gevolg van onwetendheid en illusie?

Absoluut. Natuurbescherming is een kwestie van bewustzijnsontwikkeling. Pas als mensen de illusies van afgescheidenheid en autonomiteit opheffen en het natuurlijke karakter van verbondenheid en wederzijdse afhankelijkheid inzien, zullen zij hun doen en laten echt veranderen. Dan wordt het hart geopend. Om mensen duurzamer gedrag te laten vertonen moeten we het ego breken en de natuur recht in de ogen kijken. Zodat we er onszelf in kunnen ontdekken. Pas als dit heeft plaatsgevonden zal duurzaamheid écht vanzelfsprekend zijn. Het ontgrendelen van de werkelijkheid van verbondenheid is de essentiële basis om mensen een constructieve rol te laten spelen in het grotere geheel.
Wat behelst die constructieve rol precies?

Denk aan een boom. Een boom is een onbewuste belichaming van verbinding. Hij is via zijn wortels verbonden met de aarde en via zijn bladeren met de lucht en zonlicht. Hij heeft een onlosmakelijke relatie met zijn omgeving. Hij produceert voedsel en zuurstof. De stroom van het leven loopt er dwars doorheen zonder dat de boom zich hier van bewust is. Denk nu aan een mens. Wij mensen zijn feitelijk niet anders dan die boom. Ook wij zijn verbonden met al het andere in het universum. Het verschil tussen ons mensen en de boom is dat wij ons bewust kunnen zijn van deze verbinding. Wij hebben een - grote - hersencapaciteit. Die schept een enorme ruimte. Een boom is niet bezig met wat zijn rol in het grotere geheel is. Die is gewoon. Wij kunnen een bewuste belichaming van verbinding zijn. Dat bewustzijn schept ethiek. We kunnen goed van slecht onderscheiden. We kunnen door en met onze hersens begrijpen welk effect we hebben op het grotere geheel. Ons bewustzijn stelt ons in staat om te bepalen wat deugdzaam & heilzaam handelen is, en wat niet. Dat onderscheid maken – die wijsheid – en daar vervolgens vaardig, constructief naar handelen is onze rol.

Is dat het credo van het natuurlijke leiderschap?

Ja. Net als mensen zijn ook bedrijven niet verheven boven de natuur maar er een onderdeel van. Het overgrote deel van de bedrijven ziet en behandelt de natuur echter als een gebruiksproduct. Dit exploitatieve denken – de natuur als door de goden gemaakt om de mens te dienen – is iets typisch Westers en heeft zijn oorsprong in de klassieke Griekse en Romeinse filosofieën en is later verder verspreid door het christelijke gedachtegoed. In Aziatische tradities is de mens altijd een verbonden onderdeel van de natuur geweest. Natuurlijk leiderschap vertrekt vanuit dit gegeven, en focust op stakeholders in plaats van de shareholders. Het is onnatuurlijk dat het hele reilen en zeilen van een bedrijf slechts gericht is op de welvaart van een select aantal shareholders. Aangezien bedrijven onherroepelijk in directe verbinding staan met al het andere in het grotere geheel, moet de bedrijfsvoering gericht zijn op het welzijn van dit grotere geheel. Dát is natuurlijk.

Hoe gaat het in zijn werk?

Je herkent een natuurlijk leider onmiddellijk. Een natuurlijk leider is helemaal present. Hij of zij is één en al aandacht. Hij is helemaal in het hier en in het nu. Het hier en nu is het enige moment en de enige manier om de natuurlijke verbinding der dingen te realiseren en te ervaren. Een natuurlijk leider is iemand die volledig vanuit verbinding – vaardig – handelt. Het uitgangspunt is de realiteit en niet het plan, het model of de theorie. Dat is allemaal artificieel. De natuurlijke leider manifesteert wat er al is in plaats van dat hij probeert te manipuleren wat er niet is. Hij geeft leiding aan het laten floreren van bestaande verbinding en beweging. Daarmee gaan de dingen vanzelf, zoals alles wat natuurlijk is vanzelf gaat.