Waarom D66’er Rob Jetten zoveel weerstand oproept

Al met al is het beeld consistent: Rob Jetten wordt gezien als een broekie dat het altijd beter weet, een onervaren wijsneus. De vergelijking met Alexander Pechtold dringt zich op: de inmiddels overleden columnist Jan Blokker doopte hem in 2006 tot ‘Kereltje Pechtold’, een naam die hem tot op de dag van vandaag achtervolgt. De volledige omschrijving was destijds als volgt: ‘(…) een kereltje, een parmantigerd, en soms zelfs vertederend met z’n ondoelmatige brutale waffel’.

Natuurlijk waren er ook genuanceerdere geluiden. Medebestuurders roemden Jetten in NRC als ‘erg serieus en verantwoordelijk’. Oude en huidige collega’s benadrukten zijn zorgzaamheid en empathie en beschreven hem als ‘ongelooflijk betrouwbaar’ en ‘een figuur met wie je niet snel ruzie krijgt.’

En op Radio 1 beschreef documentairemaker Hans Fels hem bijna poëtisch ‘Ik zie in hem een jongen die een mooie bril heeft gekocht en enorm in een pak is gehesen. Zijn haar zit alsof er nog nooit een windvlaag doorheen is gewaaid.’ Hij raadde Jetten aan om zijn aaibaarheidsfactor op te schroeven. Hij had Jetten geen slechter advies kunnen geven.

Laten we alle genoemde bezwaren tegen Rob Jetten eens op een rij zetten. Volgens een leger aan commentatoren is Jetten

1. te jong
2. een wijsneus
3. te onkreukbaar.

De sociale psychologie leert ons dat we elkaar in eerste instantie op twee kenmerken beoordelen: op warmte (kan ik jou vertrouwen?) en op competentie (krijg jij dingen voor elkaar?). Op basis van deze twee kenmerken vormen we stereotypen waarmee we de wereld om ons heen duiden. Stereotypen vallen uiteen in drie hoofdcategorieën: sekse, ras en leeftijd. We zoomen in het geval van Jetten natuurlijk in op de laatste categorie: wat doet het feit dat hij zo jong is met de beeldvorming?

Onderzoek laat zien dat hoe jonger je bent, hoe lager je gescoord wordt op competentie. We vinden jongeren over het algemeen wel sympathiek, maar minder vaardig. Dat heeft natuurlijk met hun gebrek aan ervaring te maken. Het stereotype ‘jong’ roept volgens onderzoekers medelijden op: we zijn geneigd om voor zo iemand te zorgen. Dat klinkt misschien leuk, maar dat is het niet: je wordt in een positie gezet waarin je niet relevant bent. Buitenspel gezet, terwijl je als jongere wel degelijk iets in te brengen hebt.

Er zijn zelfs aanwijzingen in de wetenschap dat jongvolwassen professionals, 35-minners als Jetten, met name door (veel) oudere collega’s neerbuigend bejegend worden. Ze vormen een bedreiging voor deze generatie en moeten als het ware ‘in hun hok blijven’ om de orde niet te verstoren. Dit zou een verklaring kunnen zijn voor de buitenproportioneel felle reactie van Johan Derksen. Hoe dan ook kleeft aan een jonge uitstraling het onvermijdelijke label ‘incompetent’.

Maar ‘jong’ is niet het enige stereotype waar Jetten mee te dealen heeft. Hij is ook nog eens een millenial, een generatie die bestempeld wordt als ‘inadequaat, ongeletterd en eigenwijs’. Ja echt, je wordt niet alleen op persoonlijke, maar ook op generationele kenmerken beoordeeld. En alsof dit niet genoeg is, is er nog een derde kenmerk waar Jetten last van heeft: hij is gay. Nu denk je misschien, wat heeft dat er nu weer mee te maken? Maar hier is het slechte nieuws: ook homo’s worden in eerste instantie gelezen als minder competent. Jetten heeft dus een driedubbel ongunstig profiel als het gaat over stereotypen: jong, millenial en gay. Alle drie zorgen ze ervoor dat we Jetten wat lager inschatten op deskundigheid.

Toeval of niet, Jetten zet in zijn profilering zwaar in op deskundigheid. Alles in zijn optreden ademt competentie uit, of zou het moeten uitademen: het gelikte pak, de strakke coupe, de ingestudeerde zinnen. Maar het werkt niet voor hem, sterker nog: hij wordt er belachelijk om gemaakt. En het ziet er natuurlijk ook wel een beetje raar uit, zo’n jongen die drie keer letterlijk hetzelfde antwoord aan Frits Wester geeft.

Jetten heeft zich zo goed voorbereid dat zijn woordvoering en gedrag er voorgekauwd uitzien. Hij presenteert de aller- allerbeste versie van zichzelf maar dat levert hem (o ironie) geen applaus maar hoon op. Het is een dilemma dat wij vaker bij high potentials zien: je komt aan de top door drie keer zo hard te werken als de rest en fiks binnen de lijntjes te kleuren. Je verdiept je intensief in de cultuur, de mores en de regels van je professionele omgeving en past je daaraan aan.

Maar here’s the catch: als je de top nadert doet dit aangepaste gedrag helemaal niets meer voor je en moet je schakelen naar een nieuwe strategie. Want van een leider verwachten we autonoom gedrag. We verwachten niet dat hij zijn teksten instudeert maar dat hij de interviewer onderbreekt en zegt: ‘Dat vind ik eigenlijk niet de juiste vraag’, waarna hij het hele verhaal naar zijn hand zet. En juist die autonomie zien we niet bij Jetten.

Aan dit streven naar perfectie kleeft nog een tweede bezwaar: we vinden perfecte mensen onsympathiek. In een beroemd onderzoek uit Texas uit de jaren ‘60 werden hypercompetente kandidaten beoordeeld door observanten. En wat bleek: de kandidaat die een kop koffie morste stak met kop en schouders boven de rest uit.

Schrijvers van heldenfilms kennen dit principe maar al te goed: we willen een relatable hero zien. We willen ons wel vergapen aan een redder die ons uit de ellende komt bevrijden, maar alleen als de superheld ook een paar foutjes heeft. Perfecte helden zijn saaie helden. We kennen onszelf namelijk maar al te goed. Niemand is altijd perfect. Niemand springt elke dag fris en fruitig uit z’n bed om een fantastisch productieve dag te hebben en het beste van zichzelf te geven aan zijn of haar omgeving.

Omdat we onszelf maar al te goed kennen in ons blunderen en falen, kunnen we ons alleen maar inleven in mensen die datzelfde hebben. We houden niet zo van perfecte mensen. Ook niet als ze de nieuwe fractievoorzitter van D66 zijn.

RTL Nieuws vroeg Alexander Pechtold om een advies voor Jetten. Hij dacht daar niet lang over na en riep gelijk: ‘Blijf jezelf. Vooral: blijf jezelf.’ Daarmee sloeg Pechtold onbedoeld de pijnlijke spijker op zijn kop. Want Jetten wekt helemaal niet de indruk dat hij zichzelf is. Hij presenteert een opgepoetste, ingestudeerde versie van zichzelf. Jetten wordt ongetwijfeld al getraind, maar mijn advies zou zijn om te stoppen met trainen op gewenst gedrag, en te starten met werken aan minder afgestemd gedrag. Want hoe knap, intelligent en deskundig hij ongetwijfeld ook is: zijn perfectie overtuigt niet. Sterker nog: het creëert afstand en maakt dat we ons niet met hem kunnen en willen verbinden.

Jetten heeft te dealen met een pittige set aan vooroordelen, die hem met venijn worden nagedragen door de media. In deze omgeving staat hij voor de uitdaging om zijn eigen, ongedwongen stem en gedrag te vinden. Daarbij zou het enorm helpen als we hem niet gelijk met zijn kop in de modder duwen, maar hem de ruimte te geven om zich te ontwikkelen. Ik zou bijna zeggen ‘geef zo’n jongen een kans’, maar daarmee bevestig ik onbedoeld alle vooroordelen waarmee hij toch al worstelt. Dus laat ik dat maar niet doen.