Wat je zegt denk je zelf! De psychologie achter taallekkages

[door Ron Jacobs]

Kleine Johnny repeteert elke dag voor een stuk Shakespeare. Uiteindelijk gaat hij vol zelfvertrouwen naar de avond van de uitvoering. Hark! A pigeon shit! There lies a lady with soap in her hole. I think I’ll kiss her snatch and run into the forest. By William Snakeshit... Horseshit... Oh, shit! I didn’t want to be in this damn play anyway! Johnny had willen zeggen: There lies a lady with hope in her soul.

Dit is een klassieke Engelse anekdote. Maar zulke versprekingen kunnen in het dagelijkse leven veelzeggend zijn. Ik noem ze taallekkages. Wat is de psychologie erachter? Welke soorten lekkages zijn er in de taal te vinden? Hoe herkennen we ze? Wat kunnen we ermee als communicatie-professional?

Freud & sex

Freud sprak lang geleden al over Freudiaanse vergissingen, dekherinneringen en fouthandelingen. Allemaal fenomenen die voortspruiten uit verdrongen emoties en het onbewuste. We lekken van alles via de taal of we willen of niet. We verspreken ons, we vergeten afspraken, we vergissen ons in namen.

‘Veel sukseks’: in Freuds theorie hadden versprekingen een sexuele connotatie.

‘Ik wil je begeleidigen’: begeleiden of echt beledigen?

Vrouw die een filmtitel vergeten is en ten onrechte Ben Hur noemt. Freud verklaarde dit door aan te geven dat ze eigenlijk wilde zeggen ‘Bin Hure.’

Zijn voorbeelden en verklaringen werden steeds gekker. Vol fantasie; zeker op seksueel vlak, in overeenstemming met zijn vroegere psychoanalytische fundament. Hij waardeerde ze zelfs meer dan dromen en haar interpretaties. Het opgeven van verkeerde namen bij het geboorteregister, het herinneren van verkeerde namen, het verspreken en ook het vergeten van afspraken. Allemaal onbewuste handelingen.

Freud draaft door

Af en toe wel erg psychologisch en rationaliserend: het verspreken in het gesprek hoeft niet te duiden op een onbewuste betekenis. Het kan toeval zijn, het kan een tic zijn, gebrek aan focus, we weten het niet altijd? Is het altijd een gemotiveerd vergeten? Dat lijkt niet altijd waarschijnlijk. Soms liggen woorden in het brein vlak bij elkaar. Wanneer je een vergissing maakt tussen open en gesloten, kan het een vergissing zijn zonder bijbedoeling.

Ondanks zijn wilde interpretaties zijn de taaluitingen razend interessant. Het vertelt ons stiekem toch het een en ander. Niet alleen via het lichaam en haar limbische angstsignalen. Maar bovenal via het gesproken woord.

We kunnen een viertal lekkages via de taal onderscheiden. Lekkages die we als consultant bij klanten tegenkomen.

1             Ik wil je niet tegenspreken maar…

Door het zeggen dat je het niet wilt doen (tegenspreken) doe je het juist met het tweede zinsdeel. De inhoud spreekt de vorm tegen. De persoon benoemt zijn gedachte, die doorlekt in de eerste zin. Of hij wil aan de buitenkant sociaal gewenst gedrag vertonen (functie van een disclaimer), maar verraadt zijn echte idee. Hij is het eigenlijk gigantisch oneens. Hij kan beter de negatie in het eerste zinsdeel weglaten.

Andere voorbeelden in deze categorie: ‘ik wil niet arrogant zijn maar….’; ‘ik wil niet onbeleefd zijn maar….’; ‘zonder roomser dan de paus te willen zijn’; ‘het zal wel aan mij liggen maar…’; ‘ik wil me er niet mee bemoeien maar…’; ‘nou hoef ik zelf niet altijd het laatste woord te hebben’; ‘niet dat het zonder drank niet gezellig kan zijn op de receptie’; ‘niet dat ik iets tegen Marokkanen heb in mijn organisatie, maar…’; ‘ik vergelijk mezelf niet met hem maar’; ‘niet dat het me wat uitmaakt dat een vrouw boven me staat, maar…’ ‘Ik wil hem niet afkraken maar...’

2             Je moet weten wij zijn heel direct in Rotterdam...

‘Je moet weten Ron, we zijn heel direct in deze streek’ zei een HR-directeur laatst tegen me. Ik weet echter nooit gelijk wat ze ermee echt willen zeggen. Moet ik het letterlijk nemen, willen ze me waarschuwen voor een mogelijk teveel aan assertiviteit, directheid en spitse communicatie? Ik heb zelf meestal het lef niet om het te vragen. Dus nam ik het toen maar letterlijk. Nadat ik een offerte had neergelegd wachtte ik in spanning af. In het betreffende gesprek koppelden ze me terug: ‘We moeten wachten, want er is iets urgenters tussen gekomen. We nemen wel contact op.’

Nu kan ik op basis van mijn boek ik zie ik zie wat jij niet zegt redelijk tot goed signalen oppikken die ze met hun lichaam uitzenden. Ik zag twijfel en een angstige blik. Ook schaamte. Vreemd, dat zijn emoties die niet horen bij een dergelijke uitspraak. Waren ze wel zo direct als ze pretendeerden te zijn? Geenszins. Nadat ik doorvroeg kwam de aap uit de mouw. ‘Tja, er speelt toch nog iets anders… we zijn bij onze oude partner gebleven… hun aanbod is verbeterd.’

Het verbale was dus niet congruent met het uiteindelijke gedrag in het hier en nu. Achteraf denk ik ook altijd: waarom moeten ze dat uitspreken als ze denken dat ze direct zijn. Too obvious? Me waarschuwen? Machtsvertoon? Of is het een wensvolle gedachte, een gewenst beeld om direct te zijn? Of verwarren ze communicatie ad rem met assertiviteit?

3             Dit is slechts het slipje van de luier

We noemen dit een klassiek voorbeeld van de Freudiaanse verspreking. ‘Ik heet de aanwezigen welkom en verklaar de vergadering voor gesloten.’ Het verspreken is een manifestatie van de echte, onbewuste emoties.

Mijn collega had een aantal jaren terug de aandacht gericht op een tweetal mooie jongedames in een managementtraining. Wanneer een andere deelnemer aan hem vroeg hoe je een bepaald begrip scheef, noteerde hij op de flip de voornaam van een van de jongedames. Met als gevolg een hilarische stemming, iedereen had uiteraard zijn focus opgemerkt.

4             Bewuste lekkage: ‘Ik zal hier niet gaan beweren dat…’

Dit is een oud stijlmiddel. En dit stijlmiddel is meestal een techniek die bewust is ingezet. Het is dus geen letterlijke lekkage vanuit het onbewuste. Nee, klanten laten hier juist iets bewust lekken om jou te overtuigen. Sinds de oudheid wordt deze de praeteritio (lat.: voorbijgaan) genoemd. In Den Haag gebruikt iedereen deze retorische truc. ‘Ik wil niet zeggen dat ze zichzelf aan de duivel verkopen, maar ze hebben er wel heel veel voor over om te regeren…’

‘Ik zou het vandaag kunnen hebben over de lakse houding van de projectadministratie, ik zou het kunnen hebben over de deadlines, maar dat ga ik vandaag niet doen.’

Met deze techniek vestig je terloops toch de aandacht op iets. We slaan zogenaamd iets over, we gaan aan iets voorbij, maar zeggen het dus wel degelijk. En ook heel expliciet daardoor. Een krachtig en effectief stijlmiddel. Maar pas op, deze inflateert razendsnel. Eenmaal gebruiken is prima. Daarna verliest het zijn waarde en werkt het eerder averechts.

Volgende week op communicatie-online.nl: Hoe gaan we effectief met deze lekkages om bij een klant?

Ron Jacobs is gedragsconsultant en publiceert, geeft advies, traint, coacht op het gebied van communicatie, management en psychologie. Hij is tevens auteur van het boek ‘Ik zie ik zie wat jij niet zegt’.